काठमाडौं। कृषिप्रधान मुलुक नेपालमा आफ्नै उब्जनीले वर्षभर खान पुग्ने कृषक परिवार ४५ प्रतिशत मात्रै रहेको पाइएको छ । राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले बिहीवार सार्वजनिक गरेको सातौं राष्ट्रिय कृषि गणना २०७८ ले यस्तो देखाएको हो ।
कृषि गणनाको तथ्यांकअनुसार नेपालका कुल ६६ लाख ६७ हजार घरपरिवारमध्ये ४१ लाख ३१ हजार कृषक छन् । तीमध्ये आफ्नै कृषि उत्पादनबाट भएको आम्दानीले वर्षभर खान पुग्ने परिवार ४५ प्रतिशत छ । यो भनेको १८ लाख ५७ हजार परिवार हो । आफ्नै उत्पादनले वर्षभर खान नपुग्ने कृषक परिवारको संख्या २२ लाख ७४ हजार अर्थात् ५५ प्रतिशत छ ।
पछिल्लो दशकमा वर्षभर खान पुग्ने कृषक परिवारको संख्या ५ प्रतिशत बिन्दुले बढेको देखिएको छ । अघिल्लो गणनामा आफ्नै उब्जनीले खान पुग्ने कृषक परिवार संख्या ४० प्रतिशत थियो । खान नपुग्ने संख्या ६० प्रतिशत थियो ।
कृषि तथा पशुपन्छी गणना शाखाका निर्देशक डा. बद्रीकुमार कार्कीले खान पुग्ने कृषक परिवार संख्या वृद्धि हुनुमा विगतको तुलनामा रासायनिक मलको सहज उपलब्धता, उन्नत बीउको प्रयोग र बालीनालीमा लाग्ने रोग किराको औषधिको उपलब्धता प्रमुख कारणको रूपमा रहेको बताए । तर, कृषि पेशाबाट अन्य पेशामा जानेको संख्या बढिरहेकाले यो वृद्धिलाई सन्तोषजनक मान्न नसकिने उनको भनाइ छ ।
आफ्नो उब्जनीले वर्षभर खान नपुग्ने परिवारमध्ये ४७ प्रतिशतले ४ देखि ६ महीना खान नपुगेको बताएका छन् । तीन महीना पनि खान नपुग्ने २४ प्रतिशत छन् । अघिल्लो कृषि गणनामा ६ महीना खान नपुग्नेको अनुपात ४४ प्रतिशत र ३ महीना पनि नपुग्नेको अनुपात १८ प्रतिशत थियो ।
आफ्नै उत्पादनले खान नपुग्ने अवस्थाका ६२ प्रतिशत परिवारले देशभित्रै ज्याला मजदूरी, १८ प्रतिशतले विदेशमा मजदूरी, १० प्रतिशतले गैरकृषि व्यवसाय र ५ प्रतिशतले ऋण लिएर गर्जो टार्ने बताएका छन् ।
आफ्नै कृषि उत्पादनले खान नपुग्ने अवस्थाका ६२ प्रतिशत परिवारले देशभित्रै ज्याला मजदूरी गरेर जीवनयापन गरिरहेका छन् । १८ प्रतिशतले बाह्य मुलुकमा गएर मजदूरी गरेको बताएका छन् । त्यसैगरी १० प्रतिशत घरपरिवारले गैरकृषि व्यवसाय र ५ प्रतिशतले ऋण लिएर गर्जो टार्ने गरेको जवाफ दिएका छन् ।
खाद्यका लागि कृषि अभियानका संयोजक उद्धव अधिकारी किसानको खेतबारीमा वन्यजन्तुले पुर्याउने क्षति, जलवायु परिवर्तनलगायत कुराले हाम्रो कृषि अद्योगतितिर गइरहेकोले यसलाई आवश्यक पर्ने मल, बीउ, प्रविधिजस्ता कुरामा सुधार गरेर अघि बढ्नुपर्छ । माटो छुन घीन नमान्ने संस्कारको विकास गर्न सकेमा मात्र नेपालको कृषिले प्रगति गर्न सक्ने उनले बताए ।
खेती गर्ने जमीनको क्षेत्रफल घट्यो
पछिल्लो दशकमा नेपालमा कृषि गर्ने जमीनको क्षेत्रफल घटेको छ । सातौं कृषि गणना २०७८ अनुसार नेपालमा २२ लाख १८ हजार हेक्टर जमीनमा खेती गरिएको छ । कृषि गणना २०६८ तुलनामा यो ३ लाख ८ हजार हेक्टरले कम हो । त्यसबेला २५ लाख २५ हजार हेक्टर जमीनमा कृषि कार्य गरिएको थियो ।
खेती गर्ने जमीनको क्षेत्रफल घटे पनि कृषि कर्ममा लाग्ने परिवार संख्या भने बढेको तथ्यांकले देखाएको छ । नयाँ तथ्यांकअनुसार कृषि गर्ने परिवार संख्या ३ लाखले बढेको छ । अहिले देशभर ४१ लाख ३१ हजार परिवार कृषिमा आबद्ध छन् । २०६८ मा यस्तो संख्या ३८ लाख ३१ हजार थियो । मानिसले अन्य पेशा छोडेर कृषि अंगालेका कारण यो संख्या बढेको नभई कृषि कर्ममै संलग्न परिवार टुक्रिएर संख्या बढेको देखिएको निर्देशक कार्की बताउँछन् ।
