प्राणायाम अत्यन्त प्रचलित शब्द हो । यसबारे बालकदेखि वृद्धसम्म सबै परिचित छन् तर प्राणायाम आफैँमा के हो र कसरी गर्ने वा गरिन्छ भन्ने कुरामा भने सबै परिचित नहुन सक्छन् । यस आलेखमा यसैबारे प्रष्ट पार्ने प्रयास गरिएको छ ।प्रकृतिले हामीलाई जीवन मात्र दिएको मात्र छैन आत्मरक्षा प्रणालीको समेत व्यवस्था गरिदिएको छ । आत्मरक्षा प्रणाली भन्नाले आन्तरिक सुरक्षा प्रणाली भन्ने बुझ्नुपर्छ, जुन बाह्य सुरक्षा प्रणाली र प्रविधिभन्दा भिन्न र प्रभावकारी छ । जहाँ बाह्य सुरक्षा प्रणाली र प्रविधिले काम गर्न सक्दैन त्यह
