असोजका लागि बैंकहरूले ब्याजदर घटाउने अपेक्षा यसपालि लगभग सबै पक्षको थियो– व्यापारीदेखि बचतकर्तासम्म । भदौ महीनामा ‘क’ वर्गको बैंकमा करीब ६३ अर्बको रकम निक्षेप स्वरूप आएको थियो । स्थानीय निकायको उक्त रकम आएपछि, अन्तर बैंक ब्याजदर घट्दो क्रममा देखिन थालिसकेको थियो (२ दशमलव ५ प्रतिशतसम्म), ट्रेजरी बिल्सको दर, ऋणपत्रको दरलाई मात्र हेर्ने हो भने पनि घट्दो क्रममा आउन शुरू भइसकेको थियो । बैंकिङ प्रणालीमा भदौ महीनामा स्थानीय तहको निक्षेप जोड्न पाउने भएपछि स्वाभाविक रूपले अन्तरबैंक कारोबारमा वृद्धि भएर नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रदान गर्ने ओभरनाइट तरलता सुविधा र स्थायी तरलता सुविधाको प्रयोगसम्म नभएको यस अवस्थामा बैंकहरूले ब्याजदर बढाए ।
नेपाल राष्ट्र बैंककै पछिल्लो तथ्यांक हेर्ने हो भने बैंक तथा वित्तीय संस्थाको निक्षेप संकलन २/३ प्रतिशतले घटेको देखिएको छ । निक्षेप दिगो भएमा अहिलेको तरलता यदि स्थायी भएमा आगामी दिनमा बैंकहरूले स्वत: आफ्नो ब्याजदर परिवर्तन गर्ने तर्क पेश गर्छन् । यदि कुनै पनि बैंकले ब्याज वृद्धि गर्छ भने स्वाभाविक रूपमा उसको ‘कस्ट अफ फन्ड’ उच्च हुन्छ । यसले गर्दा यस प्रतिस्पर्धात्मक बजारमा ग्राहक भड्किने जोखिम हुन्छ ।
बैंकहरूले ब्याजदर बढाउनुमा तरलता मात्र एक कारकतत्त्व हुँदैन । अनिवार्य नगद अनुपात विगतकै झैं कायम भएको अवस्था र बैंक दर विगतकै झैं रहिआएको अवस्थामा यस वर्षको मौद्रिक नीतिले समेत भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । अहिले बैंकहरूलाई आफ्नो तरलता व्यवस्थापन गर्न राष्ट्र बैंकसमक्ष पुग्नुपर्ने अवस्था छैन । सहजै अन्तरबैंक बजारबाट प्राप्त गर्न सक्छन् । केन्द्रीय बैंकले अनिवार्य नगद अनुपातको दर र बैंक दरमा पुन: विचार नगरेसम्म हालको स्थिति शायद सामान्य नै हो भनी आकलन गर्न सकिन्छ ।
ब्याजदर वृद्धि हुँदा प्रत्यक्ष प्रभाव बैंकबाट कर्जा उपभोग गरिरहेका ग्राहकले भोग्ने हो । हेर्दा सामान्य लाग्छ, तर ब्याज बढ्दा यसरी सबै पक्ष प्रभावित हुन्छ । एक पटक मूल्य बढेपछि घट्ने सम्भावना कम नै हुन्छ । यसले गर्दा आजको ब्याजदरले समग्र बजारमै एउटा हलचल ल्याउन सक्छ । बैंकको ब्याजदरको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्ने भनेको शेयरबजारलाई हो । यहाँबाट ठूलो रकम संकलित हुने र त्यसलाई समेत परिचालन गर्न सक्ने क्षमता रहेको पक्ष शायद विश्लेषण गरिँदैन । ब्याजदरले शेयरमा लगानी गरेर बस्ने जमातलाई निरुत्साहित गरेको स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।
ब्याजदर बढेपछि त्यसले कतै न कतैबाट बजारको मूल्यमा समेत प्रभाव पार्ने गर्छ । मोटरसाइकलको किस्ता रकम वृद्धि हुँदा, पठाओको शुल्क वृद्धि गर्छ, गाडीको किस्ता रकम वृद्धि गर्दा गाडी सुविधाको बढ्छ, कुनै एउटा कलकारखाना बैंकको लगानी हुँदा, ब्याज रकम बढ्दा, उक्त कलकारखानाले बैंकलाई तिर्नुपर्ने रकम नै वृद्धि हुन्छ, फलस्वरूप, त्यहाँ बाट उत्पादन हुने वस्तुको मूल्य वृद्धि गर्नुबाहेकको विकल्प हुँदैन, जसले गर्दा प्रत्यक्ष मारमा सर्वसाधारण नै पर्ने गर्छन् । एकातिर उच्च डलरको मूल्यले आयातित वस्तुको मूल्य बढाइरहेको छ भने अर्कोतर्फ हेर्दा नेपाली बजार आफै महँगो हुँदै गएको छ । यस्तो अवस्थामा अर्थतन्त्र झन् महँगो बनाउन यस निर्णयले सहयोग गरेको देखिन्छ । होला, डलरको मूल्यमा, पेट्रोल डिजेलको मूल्यमा हाम्रो नियन्त्रण छैन तर आन्तरिक ब्याजमा हाम्रो धेरै भूमिका हुन्छ । आज खेलाँचीमा गरिएको निर्णय आगामी दिनमा समेत प्रभाव पार्ने हुन्छ ।
कमजोर बनेको अर्थतन्त्रले गर्दा धेरै व्यापार ठप्प हुँदै गएको देख्न सकिन्छ । तर, विषय तब संवेदनशील हुन्छ जब लगानी गर्ने इच्छा हट्छ । वैदेशिक लगानीको अपेक्षा गरिरहँदा नेपाली लगानीलाई अहिलेको ब्याजदरले निरुत्साहित गरेको देखिन्छ । स्टार्टअपमा लाग्ने लगानी होस् या कुनै व्यवसाय विस्तार गर्न स्रोत जुटाउन चाहिने लगानी – यहाँ सम्भावना न्यून हुँदै गएको स्पष्ट देख्न र भोग्न सकिन्छ । हिजो उद्यमी बन्छु भन्नेहरू आज विदेशतर्फ लम्कने अवस्था छ । उच्च ब्याजदरले प्रत्यक्ष उद्यमशीलतालाई निरुत्साहित गरेर धेरै रोजगारीको अवसरसमेत वञ्चित गर्न थालेको देख्न सकिन्छ ।
खुला बजार सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्ने हो भने बैंकहरूलाई स्वतन्त्र छोड्नुपर्छ । ब्याजदर बजारको माग र आपूर्तिले नै निर्धारण गर्ने गर्छ । ब्याजदर पनि सोहीअनुरूप नै निर्धारण हुन पुग्छ । बैंकलाई निक्षेप चाहिएको छ भने स्वत: बैंकको ब्याज उच्च हुन्छ । स्प्रेडदर जस्ता तत्त्वहरूले भूमिका खेले पनि अन्तत: सर्वसाधारण बुद्धिमानी नै हुन्छन् र सोहीअनुरूप निर्णय गर्ने हुन्छन् । उच्च ब्याज पाउने ठाउँमा निक्षेप राख्ने र न्यून ब्याज हुने ठाउँबाट कर्जा सुविधा लिन उनीहरू आफै विवेकशील रहन्छन् । यसले गर्दा अन्तत: बैंकको ब्याजदर आफै सतहमा आइहाल्छ । बैंकको ब्याजदरसँग धेरै पक्ष आबद्ध भएकाले यसलाई नियाल्ने दृष्टि धेरैको हुनु स्वाभाविक हो तर ब्याजदर कुनै एक पक्षलाई मात्र आधार मानेर बनाइएको हुँदैन । बैंक, सरकार र केन्द्रीय बैंकबीचको समन्वय महत्त्वपूर्ण पक्ष हो ।
रेग्मी बैंकर हुन् ।
