गुठीको जग्गामा किर्ते मोही खडा गरेर एक करोड १४ लाख भुक्तानी दिने प्रजिअसहित १४ विरुद्ध मुद्दा
गुठी संस्थानको जग्गामा किर्ते मोही खडा गरेर एक करोड १४ लाख ६६ हजार रुपैयाँ मुआब्जा दिने कार्यमा संलग्न तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारीसहित १४ जनाविरुद्ध अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले विशेष अदालतमा...
इटालीको प्रहरीले करीब डेढ वर्षअघि ४२ जना व्यक्तिलाई हुँदै नभएको काल्पनिक देशको नागरिकता बेचेको अपराधमा पक्राउ गर्यो । उनीहरूले अन्टार्टिकामा हुँदै नभएको ‘अन्टार्टिक थियोक्राटिक सोभरेन स्टेट अफ सेन्ट जर्ज’ नामको काल्पनिक करमुक्त देश खडा गरी करीब ७०० जनालाई कथित देशको ‘नागरिक’ बनाएर अवैध रूपमा आर्जित रकम छिमेकी मुलुक माल्टामा पठाएर द्रव्य शोधन गर्ने गरेका रहेछन् । अपराधीहरूको समूहले त्यसका लागि छद्म देशका विभिन्न मन्त्रालयको नक्कली वेबसाइट बनाई एउटा सार्वभौम राष्ट्रमा हुने अदालत, प्रहरी, राष्ट्र तथा सरकार प्रमुख, मन्त्रालय तथा मन्त्रीहरू मात्र होइन, आधिकारिकजस्ता देखिने दस्तावेज पनि नक्कली बनाएर उक्त कथित देश साँच्चै नै अस्तित्वमा रहेको भ्रम सृजना गरेका रहेछन् । त्यति मात्र होइन, अवैध काल्पनिक देशको काल्पनिक नागरिकताको आधारमा बैंकमा खाता खोल्नसमेत उनीहरू सफल भइसकेका रहेछन् । करमुक्त देशको नागरिकका रूपमा बैंकमा खातासमेत खोली अवैध तरीकाले आर्जित रकम छिमेकी माल्टामा रकमान्तर गरेर उनीहरूले वित्तीय अपराध गर्ने गरेको तथ्य बाहिर आएपछि इटालीका प्रहरी अधिकारीहरूका लागि यो विषय रोमाञ्चक बनेको थियो । अझ रोचक कुरा त के छ भने यस्तो नक्कली राष्ट्र खडा गर्ने समूहका नाइके इटालीकै वित्तीय प्रहरी विभागका पूर्व उच्च पदस्थ व्यक्ति मारिओ फर्नेसी थिए ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार अहिले विश्वमा वर्षेनि करीब २ खर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध हुने गरेको छ र एशिया प्यासिफिक क्षेत्रका वित्तीय संस्थाहरूले मात्र यस्तो अपराध नियन्त्रणका लागि सन् २०२३ मा ४५ अर्ब डलर खर्च गरेका छन् ।
यस्तै वित्तीय अपराधका अनौठा घटनाको चर्चा गर्दा सबैभन्दा अग्रपंक्तिमा कोलम्बियाका पाब्लो एस्कोबारको नाम आउँछ । उनका बारेमा एउटा निकै नै प्रसिद्ध कथन छ– पाब्लोले आफूसँग भएको पैसालाई बिटो पार्न मात्र प्रतिहप्ता एक हजार डलरको त रबर ब्यान्ड मात्र खरीद गर्ने गर्दथे ।
लागू पदार्थको व्यापारमा बादशाह मानिएका उनी व्यक्तिगत रूपमा अहिलेसम्मकै सबैभन्दा नाम कहलिएका वित्तीय अपराधी मानिन्छन् । एक समय विश्व कोकिन बजारको ८० प्रतिशत अंश नै पाब्लोको नियन्त्रणमा थियो भनिन्छ । किनभने उनको अपराधको मुख्य क्षेत्र नै लागूपदार्थ थियो । यही अवैध आपराधिक व्यवसायबाट उनले आफ्नो साम्राज्य खडा गरेका थिए । सन् १९८९ मा नै उनको सम्पत्ति ९ अर्ब डलरभन्दा बढी भएर तत्कालीन अवस्थामा उनी विश्वका सातौं धनी व्यक्तिका रूपमा रहेका थिए ।
‘मनि लाउन्डरिङ’ शब्दको उत्पत्तिकर्ता मानिएका वित्तीय अपराधी अल कपोन पनि रेस्टुराँ, रात्रि क्लब, ब्रुअरीजस्ता वैधानिक तरीकाले सञ्चालित आफ्नै व्यवसायमा आफूले अन्यत्र र अझ लागू पदार्थको कारोबारबाट अवैध तरीकाले आर्जन गरेको रकम मिसाएर धुल्याउन पोख्त थिए । सन् १९८० भन्दा अघिसम्म अमेरिकामा पनि मनी लाउन्डरिङलाई वैधानिक तरीकाले परिभाषित नगरिएको र यस्ता अपराधलाई कर छलीअन्तर्गत कानूनी कठघरामा ल्याइने परिपाटी भएको भए पनि कपोनले गरेको कृत्यमार्फत सन् १९२० मै १ अर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध भएको पत्ता लागेपछि यसरी गरिने अवैध द्रव्यशोधनलाई मनि लाउन्डरिङ भन्न थालिएको थियो । सिकागोका ग्यांगस्टरलाई अमेरिकाको इतिहासमा सबैभन्दा खतरनाक वित्तीय अपराधी मानिन्छ ।
सुन जस्ता बहुमूल्य धातुको माध्यमबाट द्रव्यशोधन भएको त हामी सबैले सुनेकै हो । तर, लुगा धुने पाउडर र चिज तथा आइस क्रिम जस्ता खाद्य पदार्थको माध्यमबाट समेत द्रव्यशोधनजस्तो वित्तीय अपराध हुने कुरा चाहिँ अचम्मलाग्दा छन् ।
अमेरिकामा निकै नै प्रसिद्धि कमाएको लुगा धुने पाउडर टाइडलाई भुक्तानीको माध्यम बनाएर लागू पदार्थ किनबेच हुने गरेको कुरा थाहा पाउनुअगाडि त्यो पाउडरको प्रयोग गरेर लागू पदार्थ नै उत्पादन गरिने आशंका गरिन्थ्यो । तर, सबैलाई आवश्यक पर्ने यो पाउडरलाई नै लागू पदार्थ किन्नका लागि विनिमयको माध्यम बनाएर त्यो पाउडरलाई वित्तीय अपराधको माध्यम बनाएको घटनाले वित्तीय अपराधका फैलँदो दायरालाई थप उजागर गरेको छ । अत्यधिक मात्रामा चोरीका घटना बढ्नुका साथै पाउडरको माग पनि निकै नै बढ्दै जान थालेपछि गरिएको अध्ययनबाट यो पाउडरलाई लागू पदार्थ कारोबारको भुक्तानीको माध्यम बनाइएको तथ्य सन् २०१२ मा पत्ता लागेको थियो ।
बेलायतको इस्टबोर्नमा एक जना अगिम टोस्का भन्ने व्यक्तिले सानो एउटा पेस्ट्री पसल खोलेर व्यवसाय प्रारम्भ गरेको देखाएर त्यसमार्फत कोकिनजस्ता लागू पदार्थ बेच्ने मात्र होइन कि यसरी लागू पदार्थको कारोबार गर्नेहरूको अवैध रकमलाई समेत आफ्नो बैंकमार्फत शोधन गर्ने गरेको कुरा पत्ता लाग्यो ।
बेलायतको एउटा अनुसन्धान केन्द्रले गरेको अध्ययनअनुसार विश्वमा सबैभन्दा बढी चोरी हुने खाद्य वस्तुमा चिज पर्दो रहेछ । पछि अध्ययन गर्दै जाँदा के पत्ता लाग्यो भने यसो हुनुमा लागूपदार्थको किनबेचमा पनि विनिमयको माध्यमका रूपमा पैसाको साटो चिजको प्रयोग हुने रहेछ ।
इटालीको एउटा प्रसिद्ध माफियाहरूको सञ्जालका रूपमा रहेको क्यमोर्राले पनि ठूलो परिमाणमा आफ्नो अवैध रकमलाई वैधानिक रूपमा सञ्चालित कतिपय चिज उद्योगहरूमा लगानीका रूपमा परिचालन गरेको इटालीको प्रहरीले करीब ५ वर्षअघि फेला पारेको थियो । यसै कारण होला, त्यहाँ गत २ वर्षमा मात्र करीब ७० लाख डलर बराबरको चिज हराएको बताइन्छ । यसका साथै चिजको विक्री तथा उत्पादनमा समेत उल्लेख्य मात्रामा अवैध रकमको प्रयोग हुने गर्दो रहेछ । रूसमा पनि वित्तीय अपराधीहरूले यसै गरी ३ करोड डलर बराबरको चिज चोरेर लागू पदार्थको किनबेचमा प्रयोग गरेका समाचार सार्वजनिक भएको छ ।
चिज मात्र होइन, बेन एन्ड जेरी, ब्ल्यू बेलजस्ता महँगा प्रकारका आइस क्रिमहरू पनि लागू पदार्थ कारोबारका लागि विनिमयको माध्यम भएको पाइन्छ ।
यसै गरी ट्वाइलेट पेपरका माध्यमबाट पनि वित्तीय अपराध भएको पाइन्छ । फ्लोरिडामा यस्तै अवाञ्छित ट्वाइलेट पेपरको कारोबारमा संलग्न भई १० लाख डलर बराबरको वित्तीय अपराधमा संलग्न भएको कसूरमा सन् २०११ मा व्यवसायीलाई २० वर्षको कारावास सजाय सुनाइएको थियो ।
बेलायतको इस्टबोर्नमा एक जना अगिम टोस्का भन्ने व्यक्तिले सानो एउटा पेस्ट्री पसल खोलेर व्यवसाय प्रारम्भ गरेको देखाएर त्यसमार्फत कोकिनजस्ता लागू पदार्थ बेच्ने मात्र होइन कि यसरी लागू पदार्थको कारोबार गर्नेहरूको अवैध रकमलाई समेत आफ्नो बैंकमार्फत शोधन गर्ने गरेको कुरा पछि मात्र पत्ता लाग्यो ।
घरायसी सामानको विक्री गर्ने विशेष गरी अनलाइन पोर्टलहरूले पनि वित्तीय अपराधलाई मलजल गरिरहेको उदाहरणका रूपमा नेदरल्यान्ड्समा भएको भ्याकुम क्लिनरको माध्यमबाट गरिएको वित्तीय अपराधलाई लिन सकिन्छ । अवैध रकममार्फत भ्याकुम क्लिनर किनेर तिनलाई अनलाइनमार्फत बेचेर आफ्नो अवैध रकमलाई चोख्याउने गतिविधि भएको पत्ता लागेपछि गतवर्ष मात्र यो नवीन तरीका उजागर भएको थियो । कोलम्बियामा त वाशिङ मेशिन बिगारेर त्यसभित्र नगद राखेर फेरि मेशिन फिट गरी निर्यात गरेर अप्रत्यक्ष रूपमा नगदको स्थानान्तरण गरी द्रव्यशोधन गरेको अनौठो तरीका पनि सार्वजनिक भएको छ ।
विभिन्न व्यक्ति तथा आपराधिक संगठनहरूले वित्तीय अपराधका लागि अपनाएका तरीकाभन्दा भिन्न तरीकाले कतिपय देशका शासकले पनि वित्तीय अपराध गर्ने गरेको पाइन्छ । नाइजेरियाका पूर्वशासक जनरल सानी अबचाले वित्तीय अपराध गरी यूरोप तथा अन्य मुलुकमा लुकाएको अपार रकममध्ये नाइजेरिया सरकारले सन् २०१३ सम्ममा करीब साढे १ अर्ब डलर बराबरको रकम यूरोपेली मुलुकहरूबाट असुल गर्यो । यो रकममध्ये करीब १ तिहाई रकम स्वीस बैंकहरूबाट मात्र असुलिएको थियो ।
आफ्नो देशमा गरिएका वित्तीय अपराधबाट आर्जित रकमलाई अबचाले स्वीट्जरल्यान्डका अलावा बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स, लक्जेमबर्गजस्ता यूरोपका अन्य मुलुकहरूमा समेत स्थानान्तरण गराएका थिए ।
आफ्नो शासन कालमा मात्र होइन, सन् १९९८ मा मृत्यु नहुँदासम्म पनि अबचालाई कुनै प्रकारको भ्रष्टाचारको आरोप लगाइएन जबकि उनले ५ अर्ब डलरभन्दा बढी सार्वजनिक रकम चोरी गरेको आशंका छ ।
विश्व बैंकको एक तथ्यांकअनुसार पारस्परिक कानूनी सहायता सम्झौता अन्तर्गत ७२ करोड ३० लाख अमेरिकी डलर बराबरको अबचाद्वारा स्वीस बैंकमा राखिएको रकम २००७ मा फिर्ता पठाइएको थियो ।
इन्डोनेशियाका पूर्वराष्ट्रपति मोहमद सुहार्तोले पनि ३० अर्ब डलरभन्दा बढीको सार्वजनिक सम्पत्ति चोरी गरेर विदेश पुर्याएको इतिहासमा अंकित छ ।
३२ वर्ष शासन गरेका सुहार्तोलाई नाइजेरियाका सानी अबचालेभन्दा पनि बढी रकम अपचलन गरेको आरोप लागेको थियो । यति धेरै परिमाणमा त फिलिपिन्सका पूर्वराष्ट्रपति फर्डिन्यान्ड मार्कोसले गरेको वित्तीय अपराध जुन १० अर्ब डलर मानिन्छ भन्दा पनि बढी देखिन्छ । यसैले पनि होला ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेशनलको सन् २००४ को प्रतिवेदनमा विश्वका सबैभन्दा भ्रष्ट नेताहरूको सूचीको पहिलो नम्बरमा उनलाई राखिएको थियो । ८६ वर्षको उमेरमा सन् २००८ मा उनको मृत्यु भए पनि वृद्ध उमेरका कारण देखाएर उनीमाथि थप कुनै मुद्दा चलाइएन ।
विश्व बैंकका अनुसार सन् २०१० मा विश्वका विभिन्न बैंकमा राखिएका सुहार्तोका नामका करीब ३१ करोड डलर बराबरका सम्पत्ति इन्डोनेसिया फिर्ता गरिएको थियो ।
यी माथिका केही उदाहरणले कसरी शासकहरू भ्रष्टाचारमा लिप्त भएर देशको सम्पत्ति आफ्नो नाममा बाहिर लैजान्छन् र वित्तीय अपराध गर्छन् भन्ने कुरा दर्शाउँछन् । त्यति मात्र होइन, कसरी आफूले गरेको वित्तीय अपराधबाट शासन र शक्तिको आडमा उनीहरूले उन्मुक्ति पाउँछन् भन्ने पनि माथिका केही उदाहरणहरूले स्पष्ट गर्छन् ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार अहिले विश्वमा वर्षेनि करीब २ खर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध हुने गरेको छ्र र एशिया प्यासिफिक क्षेत्रका वित्तीय संस्थाहरूले मात्र यस्तो अपराध नियन्त्रणका लागि सन् २०२३ मा ४५ अर्ब डलर खर्च गरेका छन् । यो खर्च गतवर्षको भन्दा ९८ प्रतिशतले बढी भएको कुरा लेक्सिस नेक्सिसले गतहप्ता मात्र सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनमा औंल्याइएको छ । यस्तो खर्च विशेष गरी प्रविधिका लागि र अतिरिक्त मानव संसाधनका लागि भएको कुरा पनि अनुसन्धान प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
यही विशाल राशिको लगानीले गर्दा पनि होला अहिले यस्ता कुनै पनि प्रकारका वित्तीय अपराधहरू लुकाउन नसकिने र अपराधीहरू कुनै न कुनै दिन सार्वजनिक हुन्छन् नै भन्ने तथ्य स्थापित भएको छ ।
माथि उल्लिखित वित्तीय अपराधका घटनाहरूले जतिसुकै उच्च प्रविधि, उपाय र माध्यमबाट गरे पनि वित्तीय अपराध सधैं गोप्य रहन सक्दैन र कुनै न कुनै दिन त्यो सतहमा उजागर हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पारेका छन् । पाब्लो एस्कोबरदेखि अल कोपेनसम्मका खप्पिस वित्तीय अपराधीहरू र अबचादेखि सुहार्तोसम्मका शासक अपराधीसम्मले पनि कुनै न कुनै दिन कानूनको कठघरामा उभिनैपर्छ र दण्डित हुनैपर्छ भन्ने पनि देखिएको छ । त्यसैले भनिन्छ– अपराधको बीउ केही समयका लागि पुरिए पनि त्यो कहिल्यै पनि मासिँदैन, त्यो कुनै न कुनै दिन अंकुरित भएरै छोड्छ ।
लेखक सम्पत्ति शुद्धीकरण अपराधसम्बन्धी विषयमा विद्यावारिधिप्राप्त बैंकर हुन् ।
इटालीको प्रहरीले करीब डेढ वर्षअघि ४२ जना व्यक्तिलाई हुँदै नभएको काल्पनिक देशको नागरिकता बेचेको अपराधमा पक्राउ गर्यो । उनीहरूले अन्टार्टिकामा हुँदै नभएको ‘अन्टार्टिक थियोक्राटिक सोभरेन स्टेट अफ सेन्ट जर्ज’ नामको काल्पनिक करमुक्त देश खडा गरी करीब ७०० जनालाई कथित देशको ‘नागरिक’ बनाएर अवैध रूपमा आर्जित रकम छिमेकी मुलुक माल्टामा पठाएर द्रव्य शोधन गर्ने गरेका रहेछन् । अपराधीहरूको समूहले त्यसका लागि छद्म देशका विभिन्न मन्त्रालयको नक्कली वेबसाइट बनाई एउटा सार्वभौम राष्ट्रमा हुने अदालत, प्रहरी, राष्ट्र तथा सरकार प्रमुख, मन्त्रालय तथा मन्त्रीहरू मात्र होइन, आधिकारिकजस्ता देखिने दस्तावेज पनि नक्कली बनाएर उक्त कथित देश साँच्चै नै अस्तित्वमा रहेको भ्रम सृजना गरेका रहेछन् । त्यति मात्र होइन, अवैध काल्पनिक देशको काल्पनिक नागरिकताको आधारमा बैंकमा खाता खोल्नसमेत उनीहरू सफल भइसकेका रहेछन् । करमुक्त देशको नागरिकका रूपमा बैंकमा खातासमेत खोली अवैध तरीकाले आर्जित रकम छिमेकी माल्टामा रकमान्तर गरेर उनीहरूले वित्तीय अपराध गर्ने गरेको तथ्य बाहिर आएपछि इटालीका प्रहरी अधिकारीहरूका लागि यो विषय रोमाञ्चक बनेको थियो । अझ रोचक कुरा त के छ भने यस्तो नक्कली राष्ट्र खडा गर्ने समूहका नाइके इटालीकै वित्तीय प्रहरी विभागका पूर्व उच्च पदस्थ व्यक्ति मारिओ फर्नेसी थिए ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार अहिले विश्वमा वर्षेनि करीब २ खर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध हुने गरेको छ र एशिया प्यासिफिक क्षेत्रका वित्तीय संस्थाहरूले मात्र यस्तो अपराध नियन्त्रणका लागि सन् २०२३ मा ४५ अर्ब डलर खर्च गरेका छन् ।
यस्तै वित्तीय अपराधका अनौठा घटनाको चर्चा गर्दा सबैभन्दा अग्रपंक्तिमा कोलम्बियाका पाब्लो एस्कोबारको नाम आउँछ । उनका बारेमा एउटा निकै नै प्रसिद्ध कथन छ– पाब्लोले आफूसँग भएको पैसालाई बिटो पार्न मात्र प्रतिहप्ता एक हजार डलरको त रबर ब्यान्ड मात्र खरीद गर्ने गर्दथे ।
लागू पदार्थको व्यापारमा बादशाह मानिएका उनी व्यक्तिगत रूपमा अहिलेसम्मकै सबैभन्दा नाम कहलिएका वित्तीय अपराधी मानिन्छन् । एक समय विश्व कोकिन बजारको ८० प्रतिशत अंश नै पाब्लोको नियन्त्रणमा थियो भनिन्छ । किनभने उनको अपराधको मुख्य क्षेत्र नै लागूपदार्थ थियो । यही अवैध आपराधिक व्यवसायबाट उनले आफ्नो साम्राज्य खडा गरेका थिए । सन् १९८९ मा नै उनको सम्पत्ति ९ अर्ब डलरभन्दा बढी भएर तत्कालीन अवस्थामा उनी विश्वका सातौं धनी व्यक्तिका रूपमा रहेका थिए ।
‘मनि लाउन्डरिङ’ शब्दको उत्पत्तिकर्ता मानिएका वित्तीय अपराधी अल कपोन पनि रेस्टुराँ, रात्रि क्लब, ब्रुअरीजस्ता वैधानिक तरीकाले सञ्चालित आफ्नै व्यवसायमा आफूले अन्यत्र र अझ लागू पदार्थको कारोबारबाट अवैध तरीकाले आर्जन गरेको रकम मिसाएर धुल्याउन पोख्त थिए । सन् १९८० भन्दा अघिसम्म अमेरिकामा पनि मनी लाउन्डरिङलाई वैधानिक तरीकाले परिभाषित नगरिएको र यस्ता अपराधलाई कर छलीअन्तर्गत कानूनी कठघरामा ल्याइने परिपाटी भएको भए पनि कपोनले गरेको कृत्यमार्फत सन् १९२० मै १ अर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध भएको पत्ता लागेपछि यसरी गरिने अवैध द्रव्यशोधनलाई मनि लाउन्डरिङ भन्न थालिएको थियो । सिकागोका ग्यांगस्टरलाई अमेरिकाको इतिहासमा सबैभन्दा खतरनाक वित्तीय अपराधी मानिन्छ ।
सुन जस्ता बहुमूल्य धातुको माध्यमबाट द्रव्यशोधन भएको त हामी सबैले सुनेकै हो । तर, लुगा धुने पाउडर र चिज तथा आइस क्रिम जस्ता खाद्य पदार्थको माध्यमबाट समेत द्रव्यशोधनजस्तो वित्तीय अपराध हुने कुरा चाहिँ अचम्मलाग्दा छन् ।
अमेरिकामा निकै नै प्रसिद्धि कमाएको लुगा धुने पाउडर टाइडलाई भुक्तानीको माध्यम बनाएर लागू पदार्थ किनबेच हुने गरेको कुरा थाहा पाउनुअगाडि त्यो पाउडरको प्रयोग गरेर लागू पदार्थ नै उत्पादन गरिने आशंका गरिन्थ्यो । तर, सबैलाई आवश्यक पर्ने यो पाउडरलाई नै लागू पदार्थ किन्नका लागि विनिमयको माध्यम बनाएर त्यो पाउडरलाई वित्तीय अपराधको माध्यम बनाएको घटनाले वित्तीय अपराधका फैलँदो दायरालाई थप उजागर गरेको छ । अत्यधिक मात्रामा चोरीका घटना बढ्नुका साथै पाउडरको माग पनि निकै नै बढ्दै जान थालेपछि गरिएको अध्ययनबाट यो पाउडरलाई लागू पदार्थ कारोबारको भुक्तानीको माध्यम बनाइएको तथ्य सन् २०१२ मा पत्ता लागेको थियो ।
बेलायतको इस्टबोर्नमा एक जना अगिम टोस्का भन्ने व्यक्तिले सानो एउटा पेस्ट्री पसल खोलेर व्यवसाय प्रारम्भ गरेको देखाएर त्यसमार्फत कोकिनजस्ता लागू पदार्थ बेच्ने मात्र होइन कि यसरी लागू पदार्थको कारोबार गर्नेहरूको अवैध रकमलाई समेत आफ्नो बैंकमार्फत शोधन गर्ने गरेको कुरा पत्ता लाग्यो ।
बेलायतको एउटा अनुसन्धान केन्द्रले गरेको अध्ययनअनुसार विश्वमा सबैभन्दा बढी चोरी हुने खाद्य वस्तुमा चिज पर्दो रहेछ । पछि अध्ययन गर्दै जाँदा के पत्ता लाग्यो भने यसो हुनुमा लागूपदार्थको किनबेचमा पनि विनिमयको माध्यमका रूपमा पैसाको साटो चिजको प्रयोग हुने रहेछ ।
इटालीको एउटा प्रसिद्ध माफियाहरूको सञ्जालका रूपमा रहेको क्यमोर्राले पनि ठूलो परिमाणमा आफ्नो अवैध रकमलाई वैधानिक रूपमा सञ्चालित कतिपय चिज उद्योगहरूमा लगानीका रूपमा परिचालन गरेको इटालीको प्रहरीले करीब ५ वर्षअघि फेला पारेको थियो । यसै कारण होला, त्यहाँ गत २ वर्षमा मात्र करीब ७० लाख डलर बराबरको चिज हराएको बताइन्छ । यसका साथै चिजको विक्री तथा उत्पादनमा समेत उल्लेख्य मात्रामा अवैध रकमको प्रयोग हुने गर्दो रहेछ । रूसमा पनि वित्तीय अपराधीहरूले यसै गरी ३ करोड डलर बराबरको चिज चोरेर लागू पदार्थको किनबेचमा प्रयोग गरेका समाचार सार्वजनिक भएको छ ।
चिज मात्र होइन, बेन एन्ड जेरी, ब्ल्यू बेलजस्ता महँगा प्रकारका आइस क्रिमहरू पनि लागू पदार्थ कारोबारका लागि विनिमयको माध्यम भएको पाइन्छ ।
यसै गरी ट्वाइलेट पेपरका माध्यमबाट पनि वित्तीय अपराध भएको पाइन्छ । फ्लोरिडामा यस्तै अवाञ्छित ट्वाइलेट पेपरको कारोबारमा संलग्न भई १० लाख डलर बराबरको वित्तीय अपराधमा संलग्न भएको कसूरमा सन् २०११ मा व्यवसायीलाई २० वर्षको कारावास सजाय सुनाइएको थियो ।
बेलायतको इस्टबोर्नमा एक जना अगिम टोस्का भन्ने व्यक्तिले सानो एउटा पेस्ट्री पसल खोलेर व्यवसाय प्रारम्भ गरेको देखाएर त्यसमार्फत कोकिनजस्ता लागू पदार्थ बेच्ने मात्र होइन कि यसरी लागू पदार्थको कारोबार गर्नेहरूको अवैध रकमलाई समेत आफ्नो बैंकमार्फत शोधन गर्ने गरेको कुरा पछि मात्र पत्ता लाग्यो ।
घरायसी सामानको विक्री गर्ने विशेष गरी अनलाइन पोर्टलहरूले पनि वित्तीय अपराधलाई मलजल गरिरहेको उदाहरणका रूपमा नेदरल्यान्ड्समा भएको भ्याकुम क्लिनरको माध्यमबाट गरिएको वित्तीय अपराधलाई लिन सकिन्छ । अवैध रकममार्फत भ्याकुम क्लिनर किनेर तिनलाई अनलाइनमार्फत बेचेर आफ्नो अवैध रकमलाई चोख्याउने गतिविधि भएको पत्ता लागेपछि गतवर्ष मात्र यो नवीन तरीका उजागर भएको थियो । कोलम्बियामा त वाशिङ मेशिन बिगारेर त्यसभित्र नगद राखेर फेरि मेशिन फिट गरी निर्यात गरेर अप्रत्यक्ष रूपमा नगदको स्थानान्तरण गरी द्रव्यशोधन गरेको अनौठो तरीका पनि सार्वजनिक भएको छ ।
विभिन्न व्यक्ति तथा आपराधिक संगठनहरूले वित्तीय अपराधका लागि अपनाएका तरीकाभन्दा भिन्न तरीकाले कतिपय देशका शासकले पनि वित्तीय अपराध गर्ने गरेको पाइन्छ । नाइजेरियाका पूर्वशासक जनरल सानी अबचाले वित्तीय अपराध गरी यूरोप तथा अन्य मुलुकमा लुकाएको अपार रकममध्ये नाइजेरिया सरकारले सन् २०१३ सम्ममा करीब साढे १ अर्ब डलर बराबरको रकम यूरोपेली मुलुकहरूबाट असुल गर्यो । यो रकममध्ये करीब १ तिहाई रकम स्वीस बैंकहरूबाट मात्र असुलिएको थियो ।
आफ्नो देशमा गरिएका वित्तीय अपराधबाट आर्जित रकमलाई अबचाले स्वीट्जरल्यान्डका अलावा बेलायत, जर्मनी, फ्रान्स, लक्जेमबर्गजस्ता यूरोपका अन्य मुलुकहरूमा समेत स्थानान्तरण गराएका थिए ।
आफ्नो शासन कालमा मात्र होइन, सन् १९९८ मा मृत्यु नहुँदासम्म पनि अबचालाई कुनै प्रकारको भ्रष्टाचारको आरोप लगाइएन जबकि उनले ५ अर्ब डलरभन्दा बढी सार्वजनिक रकम चोरी गरेको आशंका छ ।
विश्व बैंकको एक तथ्यांकअनुसार पारस्परिक कानूनी सहायता सम्झौता अन्तर्गत ७२ करोड ३० लाख अमेरिकी डलर बराबरको अबचाद्वारा स्वीस बैंकमा राखिएको रकम २००७ मा फिर्ता पठाइएको थियो ।
इन्डोनेशियाका पूर्वराष्ट्रपति मोहमद सुहार्तोले पनि ३० अर्ब डलरभन्दा बढीको सार्वजनिक सम्पत्ति चोरी गरेर विदेश पुर्याएको इतिहासमा अंकित छ ।
३२ वर्ष शासन गरेका सुहार्तोलाई नाइजेरियाका सानी अबचालेभन्दा पनि बढी रकम अपचलन गरेको आरोप लागेको थियो । यति धेरै परिमाणमा त फिलिपिन्सका पूर्वराष्ट्रपति फर्डिन्यान्ड मार्कोसले गरेको वित्तीय अपराध जुन १० अर्ब डलर मानिन्छ भन्दा पनि बढी देखिन्छ । यसैले पनि होला ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेशनलको सन् २००४ को प्रतिवेदनमा विश्वका सबैभन्दा भ्रष्ट नेताहरूको सूचीको पहिलो नम्बरमा उनलाई राखिएको थियो । ८६ वर्षको उमेरमा सन् २००८ मा उनको मृत्यु भए पनि वृद्ध उमेरका कारण देखाएर उनीमाथि थप कुनै मुद्दा चलाइएन ।
विश्व बैंकका अनुसार सन् २०१० मा विश्वका विभिन्न बैंकमा राखिएका सुहार्तोका नामका करीब ३१ करोड डलर बराबरका सम्पत्ति इन्डोनेसिया फिर्ता गरिएको थियो ।
यी माथिका केही उदाहरणले कसरी शासकहरू भ्रष्टाचारमा लिप्त भएर देशको सम्पत्ति आफ्नो नाममा बाहिर लैजान्छन् र वित्तीय अपराध गर्छन् भन्ने कुरा दर्शाउँछन् । त्यति मात्र होइन, कसरी आफूले गरेको वित्तीय अपराधबाट शासन र शक्तिको आडमा उनीहरूले उन्मुक्ति पाउँछन् भन्ने पनि माथिका केही उदाहरणहरूले स्पष्ट गर्छन् ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार अहिले विश्वमा वर्षेनि करीब २ खर्ब डलरभन्दा बढी रकमको वित्तीय अपराध हुने गरेको छ्र र एशिया प्यासिफिक क्षेत्रका वित्तीय संस्थाहरूले मात्र यस्तो अपराध नियन्त्रणका लागि सन् २०२३ मा ४५ अर्ब डलर खर्च गरेका छन् । यो खर्च गतवर्षको भन्दा ९८ प्रतिशतले बढी भएको कुरा लेक्सिस नेक्सिसले गतहप्ता मात्र सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनमा औंल्याइएको छ । यस्तो खर्च विशेष गरी प्रविधिका लागि र अतिरिक्त मानव संसाधनका लागि भएको कुरा पनि अनुसन्धान प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
यही विशाल राशिको लगानीले गर्दा पनि होला अहिले यस्ता कुनै पनि प्रकारका वित्तीय अपराधहरू लुकाउन नसकिने र अपराधीहरू कुनै न कुनै दिन सार्वजनिक हुन्छन् नै भन्ने तथ्य स्थापित भएको छ ।
माथि उल्लिखित वित्तीय अपराधका घटनाहरूले जतिसुकै उच्च प्रविधि, उपाय र माध्यमबाट गरे पनि वित्तीय अपराध सधैं गोप्य रहन सक्दैन र कुनै न कुनै दिन त्यो सतहमा उजागर हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पारेका छन् । पाब्लो एस्कोबरदेखि अल कोपेनसम्मका खप्पिस वित्तीय अपराधीहरू र अबचादेखि सुहार्तोसम्मका शासक अपराधीसम्मले पनि कुनै न कुनै दिन कानूनको कठघरामा उभिनैपर्छ र दण्डित हुनैपर्छ भन्ने पनि देखिएको छ । त्यसैले भनिन्छ– अपराधको बीउ केही समयका लागि पुरिए पनि त्यो कहिल्यै पनि मासिँदैन, त्यो कुनै न कुनै दिन अंकुरित भएरै छोड्छ ।
लेखक सम्पत्ति शुद्धीकरण अपराधसम्बन्धी विषयमा विद्यावारिधिप्राप्त बैंकर हुन् ।
– ०७२ माघमा एपेक्स डेभलपमेन्ट बैंकका अध्यक्ष, प्रमुख कार्यकारी अधिकृतलगायत कर्मचारी, धितो मूल्यांकनकर्ता र ऋणीको समेत मिलेमतोमा दरबारमार्ग, लोकन्थली, इटहरी, सुर्खेत र नेपालगन्ज शाखाबाट अनियमित प्रक्रियाबाट ८४ थान फाइल खडा गरी कर्जा प्रवाह गरेको भेटियो । जसबाट १ अर्ब ५० करोड ९६ लाख हिनामिना भयो । त्यसमा २१ व्यक्तिलाई पक्राउ गरी मुद्दा अघि बढाइएको छ । यो नेफाल त्रेडिट एन्ड कमर्स बैंकसँग मर्जरमा जाने सहमतिपत्रमा हस्ताक्षर भएको बेला थियो ।
मानिसको आवागमन/बस्ने/गतिशीलता मानव जीवन र सभ्यताको हरेक पक्षमा सकारात्मक र नकारात्मक प्रभाव पार्ने पुरानो घटना हो । जुन पुस्तादेखि पुस्तासम्म जारी रहेको छ । बसाइँसराइ मानिसको आवागमनको प्रक्रिया हो र मानव सभ्यताको एक ज्ञात पक्ष हो । प्रविधिमैत्री वातावरणका कारण सम्भव भएकाले आज बढेको बसाइँसराइको उच्च दर हेर्न सकिन्छ ।
श्रम आप्रवासन आप्रवासनको एउटा शाखा हो । जसले रोजगारीको उद्देश्यका लागि मानव गतिशीलतालाई जनाउँछ । श्रम आप्रवासनले आज आर्थिक योगदानका लागि क्षेत्रगत रूपमा (राष्ट्रिय, क्षेत्रीय, अन्तरराष्ट्रिय बजार) हतियारको रूपमा काम गर्छ । धेरै विकासोन्मुख देशहरूमा पूर्ण रोजगारीको अवसरको अभाव र उत्पत्तिको देशमा मर्यादित कामको अभावको कारणले गर्दा श्रम आप्रवासन द्रुत गतिमा व्यक्तिहरूको लागि जीविकोपार्जन रणनीतिको स्रोत भएको छ । श्रमिक आप्रवासीहरू उच्च ज्यालादर, विलासी जीवनको खोजबाट उत्प्रेरित हुन्छन् जुन मूल देशमा तुलनात्मक रूपमा सजिलै प्राप्त गर्न सकिँदैन ।
विश्व आप्रवासन प्रतिवेदनअनुसार, हालको विश्वव्यापी अनुमानअनुसार सन् २०२० मा विश्वमा २८१ मिलियन अन्तरराष्ट्रिय आप्रवासी थिए, जुन विश्वको जनसंख्याको ३.६ प्रतिशत हो । समग्रमा, विगत ५ दशकमा अन्तरराष्ट्रिय आप्रवासीको अनुमानित संख्या बढेको छ । सन् २०२० मा आफ्नो जन्म भएको देश बाहेक अन्य देशमा बसोवास गर्ने कुल अनुमानित २८ करोड १० लाख मानिस सन् १९९० को तुलनामा १२ करोड ८० लाख बढी र सन् १९७० को अनुमानित संख्याभन्दा तीन गुणा बढी थियो ।
नेपालको सन्दर्भमा सन् २००८/०९ देखि २०२१/२२ सम्म विदेशमा काम गर्न चाहने नेपालीलाई ४७ लाखभन्दा बढी नयाँ श्रमस्वीकृति दिइएको थियो । अहिलेको समयमा मानिसहरू आफ्नो गन्तव्य देशमा पलायन हुने क्रम बढेको छ । यसले विप्रेषणको माध्यमबाट अर्थतन्त्रमा ठूलो प्रभाव पारेको छ । अर्कोतर्फ, यसले मूल देशमा विभिन्न सामाजिक लागतहरू पनि सृजना गरेको छ ।
वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएका महिला कामदारलाई देखाइएको नकारात्मक चित्रणप्रति सरोकारवाला, सरकार र सञ्चारमाध्यमको ध्यानाकर्षण गराउनु अति आवश्यक छ । र, आप्रवासन र न्यूनीकरण रणनीतिहरूको सामाजिक लागतका बारेमा सामान्य मानिसहरूमा जागरूकता जगाऊन जरूरी छ ।
नेपालको संविधानमा प्रत्येक नागरिकको हकको रक्षा गर्ने आधारभूत हतियारले सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने नागरिकको सम्मानजनक जीवन जिउने अधिकारको रक्षा गर्ने व्यवस्था छ । संविधानको धारा १७ ले कुनै पनि पेशा वा रोजगारीमा संलग्न हुन पाउने स्वतन्त्रताको व्यवस्था छ भने धारा ३४ ले श्रमसम्बन्धी अधिकारको प्रत्याभूति गरेको छ भने धारा ३३ ले प्रत्येक नागरिकलाई रोजगारी छनोट गर्ने हक हुनेछ भनी उल्लेख गरेको छ । साथै संविधानको धारा १८ मा समानताको हकको प्रत्याभूति गर्दै सबै नागरिकलाई कानूनको समक्ष समानता र कानूनको समान संरक्षण सुनिश्चित गरिएको छ । यी सबै प्रावधानले आप्रवासी कामदारले राष्ट्रको नागरिकका रूपमा प्रयोग गर्न सक्ने अधिकारहरूलाई पनि संकेत गर्छ ।
वैदेशिक रोजगार ऐनको दफा ७५ मा वैदेशिक रोजगारीसम्बन्धी समग्र विषयलाई नियन्त्रण गर्ने साथै युद्ध, महामारी र प्राकृतिक प्रकोपका कारण तत्काल नेपाल फर्किनुपर्ने कामदारलाई कूटनीतिक नियोगमार्फत स्वदेश फर्काउने व्यवस्था मिलाउन सरकारले स्पष्ट व्यवस्था गरेको छ । ऐनले वैदेशिक रोजगार कल्याणकारी कोषलाई गन्तव्यबाट उद्धार गर्नका लागि प्रयोग गर्ने व्यवस्था पनि गरेको छ । त्यसैगरी ऐनको दफा ५५ ले करारविपरीत काम गरे वा गराएमा सजाय हुने व्यवस्था गरेको छ । यो प्रावधानले आप्रवासी कामदारहरूको सम्पूर्ण प्रक्रियामा इजाजतपत्रदातालाई जिम्मेवारी दिनुपर्ने हुन्छ । वैदेशिक रोजगारीमा गएका कामदारलाई गन्तव्यबाट उद्धार गरेपछि पनि इजाजतपत्र प्राप्त गर्नेहरू जिम्मेवार छन् । तसर्थ, वैदेशिक रोजगार ऐनले गन्तव्य मुलुकबाट आप्रवासी कामदारलाई उद्धार गर्न कानूनी आधारको व्यवस्था गरेको छ ।
स्थानीय सरकारको अधिकारसँग सम्बन्धित प्रावधानलाई कार्यान्वयन गर्न र स्थानीय सरकार, प्रदेश सरकार र संघीय सरकारबीच समन्वय, सहअस्तित्व र सहकार्य प्रवर्द्धन गर्न स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०१७ जारी गरिएको छ । ऐनले स्थानीय सरकारलाई सुरक्षित बसाइँसराइलाई सहयोग पुर्याउनका लागि आवश्यक कदम चाल्ने आधार प्रदान गरेको छ । ऐनले सुरक्षित वैदेशिक रोजगारी र फर्केकाहरूको सामाजिक पुन: एकीकरण सम्बन्धी तथ्याङ्क र सूचनाको सङ्कलन र व्यवस्थापन गर्ने व्यवस्था गरेको छ ।
श्रम आप्रवासनलाई नेपालका लागि रोजगारी र विप्रषणको महत्त्वपूर्ण स्रोतका रूपमा विकास गरिएको छ । यसले सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव पार्छ ।
श्रम आप्रवासनको सामाजिक लागत
श्रम आप्रवासनको सामाजिक लागत वाहकहरू हामी हौं, गैर–आप्रवासीहरू । यो मुद्दा हाम्रो हो । श्रम आप्रवासनको सामाजिक लागत सामान्यतया मूल देशमा बसोवास गर्ने मानिसहरूले श्रम आप्रवासनको कारणले वहन गर्ने लागतलाई जनाउँछ । सामाजिक लागतले विभिन्न आयामहरू समावेश गर्छ र यो उच्च समय हो कि यो क्षेत्र सबैको ध्यान आवश्यक छ । मूल देशमा बसोवास गर्ने मानिसहरूले सामना गर्नुपर्ने समस्या र बेफाइदाहरू वास्तवमा श्रम प्रवासको सामाजिक लागत के हो भनेर बुझ्नका लागि निर्णायक तत्त्व हो । सामाजिक लागतले आप्रवासी कामदारका परिवारका समस्याहरू, मूल देशका मानिसहरूमा द्रुत बसाइँसराइको सामाजिक प्रभावहरू, आप्रवासी कामदारहरूको मृत्युदरले आमन्त्रित गर्ने समस्याहरू र महिला आप्रवासीको नामसँगै आउने कलंकहरूलाई सम्बोधन गर्छ । श्रम प्रवासको तीव्र वृद्धिले आमन्त्रित गरेको अवस्थाले समाजमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै रूपमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ ।
समस्या र चुनौतीहरू
ब्रेन ड्रेन : मानिसहरूको बसाइँसराइ पनि योगदानकर्ता दिमाग र ऊर्जाको प्रवास हो । यो श्रम प्रवासले सिर्जना गरेको नकारात्मक प्रभावको संकेत हो । उत्पत्तिको देश तीव्र रूपमा बसाइँसराइ विशेष गरी दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको श्रम आप्रवासनका कारण दक्ष जनशक्तिको अभावको स्थितिमा हुनेछ ।
गन्तव्य देशमा आप्रवासी कामदारहरूको मृत्युको कारणले पार्ने प्रभावहरू : हरेक वर्ष करीब १ हजार नेपाली आप्रवासी कामदारको विदेशमा मृत्यु हुने गरेको छ, जसमध्ये अधिकांश खाडी र मलेशियामा छन् । कार्यस्थल दुर्घटना र हृदयघातका कारण आप्रवासी कामदारहरूको मृत्युलाई राम्ररी अभिलेखीकरण गरिएको छ तर आत्महत्यालाई कम ध्यान दिइएको छ । गन्तव्य देशहरूमा आप्रवासी कामदारको मृत्युले मूल देशमा बसोवास गर्ने परिवारहरूलाई मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, आर्थिक प्रभाव धेरै जोखिममा परेको छ । उदाहरणका लागि, एक परिवारका श्रीमान् मलेशियामा काम गर्दै छन् र नेपालमा आफ्नो परिवारलाई पैसा पठाउँदै छन् । उनको श्रीमती र २ छोराछोरी छन् । उनकी श्रीमती बेरोजगार छिन् र पतिले पठाउने पैसामा पूर्ण रूपमा भर पर्छन् । अचानक १ दिन कार्यस्थलमा आगो लागेर गन्तव्य देशमा श्रीमान्को असामयिक मृत्यु हुन्छ । अहिले यो अवस्थामा नेपालमा श्रीमती र छोराछोरीको अवस्था कस्तो होला भनेर कसैले कल्पना गर्न सक्दैन । अर्को उदाहरण हुन सक्छ, कतारमा काम गरिरहेको छोरो अचानक बेरोजगार हुन्छ र आफूलाई धान्न र नेपालमा गरीबीमा बाँचिरहेका आफ्ना बाबुआमालाई पैसा पठाउनका लागि जागीर पाउन सक्दैन । परिवारको आर्थिक अवस्था अलि अगाडि बढ्न सकियोस् भनेर आमाबुबाले सबै सम्पत्ति बेचेर कतार पठाए । तर, छोरा आफैले जागीर पाउन संघर्ष गरिरहेको अवस्थामा परिदृश्य फेरिएको भएको हुन्छ । दु:ख सहन नसकेर छोराले आत्महत्या गर्छ । यो घटनापछि यहाँ बसोवास गर्ने अभिभावकले कस्तो परिस्थिति र असर र पीडा भोग्नुपरेको छ, हामी कल्पना गर्न सक्दैनौं । यी वास्तविकसँग सापेक्षिक उदाहरणहरू थिए, आप्रवासी कामदारहरूको उच्च मृत्यु अनुपातका कारण धेरै परिवार गम्भीर रूपमा प्रभावित भएका छन् । गन्तव्य देशमा मेहनत गर्ने एउटै सदस्यमा भर परेका परिवारसँग व्यक्तिको मृत्युपछि जोखिममा बाँच्नुको विकल्पबाहेक अरू केही छैन । धेरै पत्नी, पति, छोरा, छोरी, बुबा र आमाहरूले सबै कुरा गुमाउँछन् र आफ्नो जीवन समाप्त गर्ने प्रयास पनि गर्छन् किनभने तिनीहरूसँग एक मात्र विकल्प हुनेछ जुन, कमजोर र विनाशकारी जीवन बिताउनु हो ।
फर्किएका महिला आप्रवासी कामदारहरूलाई गलत आरोप लगाउने पूर्वकल्पित धारणा : विगतका दिनहरूमा पनि यो गम्भीर छलफलको विषय बनेको छ र अहिलेसम्म हामीले यो कुरा चलिरहेको महसूस गर्न सक्छौं । आप्रवासी महिला कामदारहरूलाई गरिने व्यवहार र उनीहरूका चरित्रलाई चित्रण गर्ने तरीकाले महिला फर्केका आप्रवासी र उनीहरूका परिवारको जीवनमा गम्भीर असर पारेको छ । यस्ता चित्रणले महिलाको ज्यान जोखिममा पार्छ किनकि हामीसँग आत्महत्या र डिप्रेशनका धेरै उदाहरण छन् । आप्रवासीबाट फर्केका महिलाहरू प्राय: स्लट भनिने शिकार हुन्छन् । उनीहरूले आफ्ना पति र प्रेमीबाट स्वीकृतिको समस्या पनि सामना गर्छन् ।
बसाइँसराइले ल्याएका पारिवारिक समस्याहरू : परिवार बिछोड, वैवाहिक सम्बन्धमा मनमुटाव र बढ्दो सम्बन्ध विच्छेदका कारण श्रम बसाइँसराइले ल्याएको गम्भीर पारिवारिक समस्या हुन् । श्रीमान्–श्रीमतीबीच शारीरिक दूरी बढेपछि सम्बन्ध फिक्का हुन्छ । दुवैले सम्बन्ध विच्छेदमा योगदान पुर्याउने दूरीका समस्याहरू अनुभव गर्न थाल्छन् ।
मूल देशबाट बाहिर जाने पैसा
हामी प्राय: विप्रेषणलाई मात्रै बसाइँसराइको सकारात्मक पक्षहरूका लागि चर्चाको मुख्य विषय बनाउँछौं । तर, विप्रेषणका अलावा, हामीलाई हाम्रो देशबाट बहने अर्थतन्त्रका बारेमा थप अध्ययन र हस्तक्षेप चाहिन्छ ।
घाइते र बिरामी कामदारहरूको सन्दर्भमा मूल देशले सामना गर्नुपर्ने बोझ पनि थुप्रै छन् । गन्तव्य देशमा कार्यस्थलमा सरसफाइ र सुरक्षाको मर्मत सम्भारमा भएका विभिन्न कमजोरीहरूका कारण धेरै कामदारहरू या त घाइते वा गम्भीर बिरामी भएर फर्कन्छन् । यसले मूल देशको सरकारलाई थप बोझ खडा गर्छ र यो प्रगतिको राम्रो संकेत होइन । देशमा युवाको अभावले विकासलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ । मूल देशमा श्रमिकको अभाव हुन्छ ।
अबको बाटो
श्रम आप्रवासनको सामाजिक लागतलाई सम्बोधन गर्न सरकारले नीतिहरू बनाउनुपर्छ । आप्रवासी कामदारका परिवार र आप्रवासी कामदारहरूका लागि थप मनोसामाजिक परामर्श सरकारले नै लागू गर्नुपर्छ । आप्रवासी कामदारहरूलाई उनीहरूले जस्तै थप मान्यता र सम्मान सुनिश्चित गरिनुपर्छ आप्रवासी कामदारहरू हाम्रो अर्थव्यवस्थाका ठूलो योगदानकर्ता हुन् । ती नीतिहरूको कार्यान्वयनमा देखिएका लुप होलहरूबारे कार्ययोजना छानबिन गरिनुपर्छ । सरकारले गन्तव्य मुलुकहरूसँग द्विपक्षीय श्रम सम्झौतामा बसाइँसराइको सामाजिक लागतलाई सम्बोधन गर्न सहयोगसम्बन्धी प्रावधानहरू लागू गर्नुपर्छ । आप्रवासीहरूको मृत्युपछि पनि उनीहरूको परिवारको जीवन निर्वाह गर्ने सहायता प्रणालीको प्याकेजहरूको विकास, सामाजिक लागत घटाउन राम्रो योगदानकर्ता हुन सक्छ । बसाइँसराइ, सामाजिक लागत र बसाइँसराइको प्रक्रियाबारे विभिन्न क्षेत्रमा जनचेतना दिनुपर्छ । उत्पत्ति मुलुकबाट बाहिरिने अर्थतन्त्रको सरकारले उचित अध्ययन र विश्लेषण गर्नुपर्छ । बसाइँसराइका कारण आप्रवासीका परिवार/बालबालिका/समाजमा पर्ने असरहरूको पनि उचित अध्ययन हुनुपर्छ । वैदेशिक रोजगारीबाट फर्किएका महिला कामदारलाई देखाइएको नकारात्मक चित्रणप्रति सरोकारवाला, सरकार र सञ्चारमाध्यमको ध्यानाकर्षण गराउनु अति आवश्यक छ । र, आप्रवासन र न्यूनीकरण रणनीतिहरूको सामाजिक लागतको बारेमा सामान्य मानिसहरूलाई जागरुकता जगाउन जरुरी छ ।
सामाजिक लागत एक ध्यान नपुगेको मुद्दा बनेको छ जसमा थप ध्यान आवश्यक छ । यो लेखले सरल र आधारभूत सर्तहरूको गठन गर्छ जससँग हामी धेरै परिचित नै छौं । तर, यस लेखमा सरकार, सरोकारवाला र आम जनताको ध्यानाकर्षण गराउने प्रयासमा छोटो तर महत्त्वपूर्ण सन्देश छ जसलाई सम्बोधन गर्नु अत्यन्त आवश्यक र महत्त्वपूर्ण छ । यो मुद्दा हाम्रो हो र हामीले यसको वकालत गर्नुपर्छ ।
लेखक काठमाडौं स्कूल अफ लकी विद्यार्थी हुन् ।
गुठी संस्थानको जग्गामा किर्ते मोही खडा गरेर एक करोड १४ लाख ६६ हजार रुपैयाँ मुआब्जा दिने कार्यमा संलग्न तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी (सिडिओ)सहित १३ जनाविरुद्ध अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले विशेष...
नेपालमा भौगोलिक विकटता, यातायात साधन अभाव र आफ्नै स्रोतको नुन नभएको अवस्थामा यसको कारोबार निकै जटिल थियो । सहजै उपलब्ध नहुने, गुणस्तरीय नरहने, मूल्यमा एकरूपता नहुने अवस्थामा तत्कालीन राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमणका क्रममा त्यहाँका स्थानीयबाट नुन खान नपाएको जाहेरी भयो ।
नुन खान नपाएको जाहेरी स्थानीयले चढाएपछि राजा महेन्द्रबाट काठमाडौं फर्केर नुनको कम्पनी खडा गर्न त्यतिबेला नुनको व्यापारमा लागेका सबै व्यापारीलाई अनिवार्य समेटेर नेपाल सरकारको वाणिज्य विभागको तत्कालीन सञ्चालक/निर्देशक हिरेन्द्रदेव पाठक र सहनिर्देशक शिवकुमार शर्माको नेतृत्वमा साल्ट ट्रेडिङ गठन भएको थियो । नेपाल सरकारकै अग्रसरतामा गठन भएको संस्था भएकाले यसको नाम साल्ट ट्रेडिङ राखिएको हो ।
नेपालमा कण्ठरोग नियन्त्रण गर्ने अभियानका लागि आयोडिनयुक्त नुन वितरणलाई सहज बनाउन र हरेक वर्ष हुने अभाव एवं कालोबजारी रोक्न २०२० साल भदौ २७ गते पब्लिक÷प्राइभेट पार्टनरसिप (पीपीपी) मोडलको रूपमा साल्ट ट्रेडिङ स्थापना भएको थियो ।
नुनको कारोबार गर्ने गरी पहिलो संस्थाका रूपमा यसको जन्म भएको हो । त्यतिबेला तिब्बतदेखि भेडामार्फत नुन ल्याउने, मुस्ताङका थकालीदेखि जनकपुरका साहूजीसम्म यो संस्थाका सेयर होल्डर थिए । साल्ट ट्रेडिङले मानव स्वास्थ्यलाई हानि पु¥याउने कुनै किसिमको कारोबार नपु¥याउने, सुर्तीजन्य पदार्थको कारोबार गर्ने गरेको छैन । साल्ट ट्रेडिङले विक्री गर्ने दाल पनि पोलिस गरेको हुँदैन ।
शुरूमा साल्ट ट्रेडिङले भारत सरकारबाट ढुवानी अनुदान पाउँथ्यो । उक्त अनुदान सन् १९९८ देखि कटौती भएपछि नेपाल सरकारले नै २२ दुर्गम जिल्लाका लागि ढुवानी अनुदान दिँदै आएको छ । साल्ट ट्रेडिङ बन्नुअघि निजीक्षेत्रले सरकारी अनुमतिमा नुन आयात र वितरण गथ्र्यो । तर, नुनको कृत्रिम अभाव देखाउने र कालोबजारी गर्ने चलन बढेपछि तत्कालीन सरकारले बजार हस्तक्षेप गर्ने नीतिअनुसार उक्त कम्पनी स्थापना गरेको हो । उक्त विषयलाई नेपाल सरकारले २००९ सालमा जारी गरेको एउटा सूचनाले पनि पुष्टि गर्छ । त्यस वर्षको वैशाखमा जारी उक्त सूचनामा ‘नेपाल चार भञ्ज्याङभित्रका जनताहरूलाई नुन, चिनी विक्री गर्ने पसलेहरूले चिनी लिए मात्र नुन दिने भनी चिनीको दरकार नपरेका जनतालाई पनि चिनी लिन कर लगाएको छ र चिनी नलिए नुन पनि नदिने गरेको छ भन्ने बुझिएको’ उल्लेख छ । सूचनामा नुन मात्र किन्न चाहनेलाई नुन दिन र नदिए कडा कारबाही गरिने चेतावनी पनि दिइएको छ ।
साल्ट ट्रेडिङ बन्नुअघि सरकारले विभिन्न क्षेत्र र मात्रा तोकेर विभिन्न व्यक्तिलाई नुन आयात अनुमति दिँदै आएको पाइन्छ । यद्यपि साल्ट ट्रेडिङको स्थापनापछि पनि निजीक्षेत्रलाई नुन विक्री गर्न दिने प्रयास भएको थियो । त्यस्तो प्रयासस्वरूप नुन उद्योग नै स्थापना भएर आपूर्ति शुरू भए पनि पछि सरकारले साल्ट ट्रेडिङभन्दा अन्यलाई आयात गर्न नदिने नीति लिएको थियो । उक्त नीतिविरुद्ध एउटा नुन उद्योगले हालेको मुद्दालाई सर्वाेच्च अदालतले २०६१ सालमा खारेज गरिदिएको थियो ।
उक्त मुद्दा खारेजीको आदेशमा सर्वाेच्चले ‘निजी क्षेत्रलाई खुला राखी प्रतिस्पर्धामा छाड्दा सबै आयोडिनयुक्त निजी क्षेत्रका नुन उद्योग तथा साल्ट ट्रेडिङ कर्पाेरेशन लिमिटेडले समेत सुगम र सजिलो ठाउँमा मात्र नुन आपूर्ति गरी व्यापार गर्ने र दुर्गम र हिमाली तथा पहाडी जिल्लामा कुनै पनि कम्पनी नगई नुन आपूर्तिमा अभाव सिर्जना हुन सक्ने सम्भावना एवं जोखिम देखिनू’ भनेको छ । सर्वाेच्चले त्यसबेला निजी क्षेत्रलाई नुन आयात र विक्री वितरण खुला गर्न नदिने सरकारी नीतिलाई संविधानसम्मत ठहर गरेको थियो ।
२०३० सालमा नेपालमा आयोडिनको कमीले हुने स्वास्थ्य समस्या देखियो । सन् १९६५ को सर्वेअनुसार ५५ प्रतिशत जनता आयोडिनको कमीले हुने रोगबाट कुनै न कुनै रूपमा प्रभावित थिए । डब्ल्यूएचओ, नेपाल सरकारसहितको सहकार्यमा भएको सर्वेमा ४ प्रतिशत मानिस सुस्त मनस्थितिका देखिएका थिए । सुस्त मनस्थितिको स्याहार गर्न थप ४ प्रतिशत चाहिन्थ्यो । ८ प्रतिशत नागरिक देशलाई श्रम दिन नसक्ने अवस्थामा पुग्नु निकै विडम्बना थियो भने जनस्वास्थ्यको क्षेत्रमा ठूलो चुनौती । यसलाई नियन्त्रण गर्न भारतसँग सहकार्य गरेर अघि बढ्यो । २०३० सालपछि साल्ट ट्रेडिङबाट नुनमा आयोडिन मिसाएर विक्री वितरण थालियो । जनस्वास्थ्यको समस्या निर्मूल गर्न साल्ट ट्रेडिङ आफैं अघि बढ्यो । आयोडिनको कमी हुँदा निम्तिएका समस्या क्रमशः सल्टिँदै गए ।
जस्तै, गर्भावस्थामा आयोडिनको कमी भयो भने बच्चा तुहिने, जन्मिए पनि लुलो लंगडो जन्मने, महिलामा बढी रक्तश्राव हुने, महिनावारी अनियमित हुनेजस्ता समस्या समाधान भए । मान्छे मात्रै नभई आयोडिनको कमी भए पशुमा समेत असर पर्ने गर्छ । आयोडिन पर्याप्त भए गाईवस्तुले १५ प्रतिशतभन्दा बढी दूध दिने गर्छन् । अहिले नेपालको जनस्वास्थ्यमा आयोडिन कमीको समस्या छैन ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेको मापदण्ड नेपालले पूरा गर्न सफल भइसकेको अवस्था छ । सरकार र साल्ट ट्रेडिङको कुशल व्यवस्थापनकै आयोडिनको कमीले हुने कुनै पनि समस्या अहिले मुलुकमा छैन । ठूल्ठूला राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तनका लागि भएका आन्दोलन, बाढीपहिरो, भूकम्प, नाकाबन्दीमा साल्ट ट्रेडिङले नुन आपूर्ति कहिल्यै रोकेन । साथै मूल्यमा एकरूपता, उपलब्धतामा सुनिश्चितता मात्रै नभई सर्वसुलभता समेत कायम गर्न सफल भएको छ ।
नुनको विक्री र मूल्य
साल्ट ट्रेडिङले अहिले न्यूनतम १० महिनाका लागि नुन मौज्दात राख्दै आएको छ भने चार ब्रान्डमा आयोडिनयुक्त नुन उत्पादन र विक्री गरिरहेको छ । साल्ट ट्रेडिङले आयो, शक्ति, तेज र भानु ब्राण्डको नुन प्रत्येक नेपालीका भान्सामा पु¥याइरहेको छ । ‘भानु’ नुन भने दुर्गम क्षेत्रका लागि वितरण गरिँदै आएको छ । हिमाली र पहाडी २२ जिल्लामा सरकारी ढुवानी अनुदानमा भानु ब्रान्डको नुन प्रतिकेजी ९ रुपैयाँमा विक्री गर्ने गरेको छ ।
त्यस्तै, ‘आयो’ नुन देशैभरि प्रतिकेजी २० रुपैयाँमा सहरमा विक्री भइरहेको छ भने तेज र शक्ति ब्रान्डको नुन पूर्व÷पश्चिम तराईमा प्रतिकेजी १५ रुपैयाँमा विक्री गरिरहेको छ । यी नुनमा सबै मापदण्ड एकै प्रकारको हुने गरेको छ । रिफाइन मात्रै फरक हो ।
कम्पनीले हरेक वर्ष दुर्गम क्षेत्रमा ढुवानी अनुदानका रूपमा सरकारबाट करिब १७ करोड रुपैयाँ पाउने गरेको छ । देशभरि वार्षिक रूपमा करिब २ लाख मेट्रिक टन नुन खपत हुने गरेको गरेको छ ।
उपलब्धताका लागि देशभरका ९३ साल्ट कार्यालय, ६ हजार डिलरमार्फत देशैभरि सर्वसुलभ नुन विक्री भइरहेको छ । नुनको न्यूनतम ६ महिनाको जगेडा (बफर)मा छ । महेन्द्रनगर, धनगढी, सुर्खेत, जुम्ला, दाङ भैरहवा, कृष्णनगर, वीरगञ्ज, काठमाडौं, बनेपा, पोखरा, नारायणगढ, महोत्तरीलगायत सहरमा नुन भण्डारणका लागि गोदाम बनेका छन् ।
अझै पनि तराईको सीमा क्षेत्र र पहाडको पश्चिम भेगमा आयोडिन नुन कम प्रयोग भएको सर्भेहरूले देखाएपछि साल्ट ट्रेडिङले महिनाभर सचेतना बढाउने कार्यक्रम गर्दै आएको छ । ती क्षेत्रमा वर्षैभरि आयोडिन लक्षित कार्यक्रम जारी राखेको छ ।
काठमाडौं । झुटो तथा नक्कली कम्पनी खडा गरेर नक्कली बिल प्रयोग गरेर राजस्व छल्ने तीन जनालाई राजस्व अनुसन्धान विभागले पक्राउ गरेको छ । भरतपुरको सन्तोषी लोहनी जेभी र निर्माण सेवाका केशव कंडेलसहित ३ जना विरुद्ध पाटन उच्च अदालतमा मुद्दा दायर भएको छ । केशवराज कँडेलसहित ३ जनाबाट १ करोड ८९ लाख २७ हजार १ सय १२ रुपैया विगो अ...
छेडागाड नगरपालिका–५, थलह बजारमा रहेको एनआइसी एसिया लघुवित्त वित्तीय संस्था लिमिटेडका कर्मचारीले नक्कली ऋणी खडा गरेर लाखौँ रकम हिनामिना गरेको पाइएको छ । थहल शाखाका कर्मचारीले चार करोड ५३ लाख रुपियाँ हिनामिना गरेको भन्दै प्रहरीमा मुद्दा परेको छ ।
