वैदेशिक मुद्रा (वैमु) ले आजको भूमण्डलीकरणीय वातावरणमा प्रत्येक देशको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । वैमुले विश्वका मुलुकहरू बीचमा हुने व्यापारलाई सहजीकरण गरेको छ । एक देशबाट अर्को देशमा वस्तु तथा सेवाको आयातनिर्यात गर्न वैदेशिक विनिमय बजारले सहयोग गरेको छ । वैदेशिक विनिमय बजारलाई फोरेक्स भनिन्छ । फोरेक्सले विश्वका सहभागी मुलुकहरूको मुद्राको विनिमय दर निर्धारण गर्छ । यही विनिमय दरको आधारमा विश्वका मुलुकहरूले तिनीहरूको मुद्राको सापेक्षित विनिमय दरमा वैमुको किनबेच गर्न सक्छन् । यही विनिमय दरका आधारमा विश्वका मुलुकहरूले वस्तु तथा सेवा आयातनिर्यात गर्छन् ।
नेपाल पनि फोरेक्सको सदस्य राष्ट्र हो । नेपालले निर्धारित विनिमय दरमा वैमुको किनबेच गर्न सक्छ । नेपालमा वैमु आर्जनका स्रोतहरू सीमित छन् । हाल प्रचलित स्रोतहरूमध्ये कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विप्रेषणको योगदान पहिलो स्थानमा रहेको छ । वस्तु निर्यात, पर्यटन र वैदेशिक प्रत्यक्ष लगानी क्रमश: दोस्रो, तेस्रो र चौथो रहेका छन् । वैदेशिक मुद्राको सञ्चिति र आर्थिक विकासको सम्बन्ध सकारात्मक हुन्छ । उच्च वैदेशिक मुद्राको सञ्चितिले उच्च आर्थिक विकास दर प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ । यसको सञ्चिति कम हुँदा आर्थिक विकास दर पनि मन्द हुन्छ ।
विश्वका अधिकांश मुलुकले औद्योगिक वस्तुहरूको निर्यात गर्छन् । चीन जापान, दक्षिण कोरिया, जर्मनी, भारत, बंगलादेश आदि देशहरूले औद्योगिक वस्तुहरूको निर्यातबाट हुने आर्जनबाट देश विकास गर्न सफल भइरहेका छन् । मध्यपूर्वका सबै देशको विकास पेट्रोलियम पदार्थको निर्यातबाट प्राप्त आय आर्जनबाट भएको हो र भइरहेको पनि छ । यसले के पुष्टि गर्छ भने कुनै पनि देशको विकास निर्यातबाट प्राप्त आम्दानीले सम्भव भएको हो । सन्् २०२२ मा विश्वका १३३ मुलुकहरूको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा वस्तु निर्यातको औसत अंश ४७ दशमलव ५ प्रतिशत रहेको थियो । नेपालमा निर्यातयोग्य वस्तुहरू सीमित छन् । कार्पेट, पश्मिना र कच्चा पदार्थका वस्तुहरूको निर्यात नै प्रमुख रूपमा रहेको छ ।
यसअतिरिक्त बालुवा, रोडाढुंगा आदिको निर्यात पनि उल्लेख्य रहेको छ । नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा निर्यातको अंश एकल अंकबाट माथि उठ्न सकेको छैन । विगत ८ वर्ष (२०१५–२२) को अवधिको तथ्यांक हेर्दा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा निर्यातको औसत अंश केवल ७ दशमलव ५५ प्रतिशत मात्र रहेको छ जुन विश्वको निर्यातको औसत योगदान भन्दा ६ गुणाले कम छ । समावेश गरिएका वर्षहरूमा सबभन्दा बढी र सबभन्दा कम कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा निर्यातको अंश क्रमश: सन्् २०१५ मा १० दशमलव २ प्रतिशत र सन् २०२१ मा ५ दशमलव १ प्रतिशत रहेको थियो । निर्यात योग्य वस्तुमा जलविद्युत्को सम्भावना बलियो रहेको छ । यदि नेपालले यसको विकास गरी निर्यात गरेमा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा निर्यातको औसत अंशको योगदान विश्वको औसत योगदानको हाराहारीमा पुर्याउन सकिन्छ ।
नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले सजिसजाउ भएको देश हो । प्राकृतिक सौन्दर्य, जैविक विविधता, सांस्कृतिक र धार्मिक विविधता, सामाजिक सौहाद्र्र इत्यादि सम्पदाको संगम थलोका रूपमा चिनिन्छ नेपाल । नदीनाला, हिमाल, पहाड, तालतलैया आदिका रमणीय दृश्यहरूले पदयात्रा गर्न पर्यटक आकर्षित हुन्छन् र भइरहेका पनि छन् । यिनै विविधताका कारणले विश्वका पर्यटकका लागि आकर्षणको केन्द्र बनिरहेको छ, अझ बढी आकर्षणको केन्द्र बनाउन सकिन्छ र बनाउनु पनि पर्छ । विश्वको अर्थतन्त्रमा पर्यटन उद्योगले उल्लेखनीय योगदान गरेको छ । सन्् २०२२ मा विश्वको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको औसत योगदान ७ दशमलव ६ प्रतिशत रहेको थियो । पर्यटन उद्योगको उचित विकासको अभावका कारण नेपालको अर्थतन्त्रमा यसको योगदान नगण्य रूपमा वा तेस्रो स्थानमा रहेको छ । पछिल्लो समयावधि २०१५–२२ मा नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको औसत योगदान करीब २ प्रतिशत मात्र रहेको छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको सबभन्दा धेरै र सबभन्दा थोरै योगदान क्रमश: सन् २०१७ मा २ दशमलव ५ प्रतिशत थियो भने सन् २०२० मा शून्य दशमलव ७ प्रतिशत थियो । नेपालमा पर्यटन विकासको अथाह सम्भावना छ । यो सम्भावनाको दत्तचित्तका साथ विकास गर्ने हो भने नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको योगदान आउँदा दिनहरूमा विश्व अर्थतन्त्रको औसत योगदानको हाराहारीमा पुर्याउन सकिन्छ । यसो गर्न सुशासनको आवश्यकता छ । साथै सुरक्षा प्रबन्ध राम्रो र भरपर्दो हुन पनि जरुरी छ । यसका लागि स्थायी र आँटिलो सरकार जरुरी पर्छ जुन नेपालमा अभाव भइरहेको छ । सुशासन र सुरक्षामा सुधार नहुँदासम्म यो उद्योगले अपेक्षित योगदान दिन सक्दैन ।
२०१५–२२ मा नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको औसत योगदान करीब २ प्रतिशत मात्र रहेको छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटन उद्योगको सबभन्दा धेरै र सबभन्दा थोरै योगदान क्रमश: सन् २०१७ मा २ दशमलव ५ प्रतिशत थियो भने सन् २०२० मा शून्य दशमलव ७ प्रतिशत थियो ।
नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विदेशी प्रत्यक्ष लगानीको योगदान नगण्य रूपमा रहेको छ । सन्् २०२२ मा विश्वको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विदेशी प्रत्यक्ष लगानीको औसत योगदान ४ दशमलव २३ प्रतिशत थियो । सन्् २०१५–२२ को समयावधिमा नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विदेशी प्रत्यक्ष लगानीको औसत योगदान शून्य दशमलव ४ प्रतिशत मात्र रहेको छ । त्यस्तैगरेर सन् २०१७ र २०२२ मा विदेशी प्रत्यक्ष लगानीको धेरै र थोरै यो योगदान क्रमश: शून्य दशमलव ६ प्रतिशत र शून्य दशमलव १६ प्रतिशत थियो । यदि नेपालले सुशासन कायम गरी भ्रष्टाचारको आन्त्य गर्ने हो भने कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विदेशी प्रत्यक्ष लगानीको औसत योगदान विश्व मानको हाराहारीमा पुर्याउन सकिन्छ र पुर्याउनु पनि पर्छ ।
एक्काइसौं शताब्दीको शुरूदेखि नै विप्रेषण वैदेशिक मुद्राको प्रमुख स्रोतको रूपमा रहँदै आएको छ । सन्् २०२२ मा १६८ देशहरूको आँकडामा आधारित विश्वको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विप्रेषणको औसत योगदान ५ दशमलव ४ प्रतिशत रहेको थियो । विप्रेषण भित्त्याउने देशहरूको क्रमांकमा नेपाल आठौं स्थानमा रहेको छ । सन्् २०१५–२२ को समयावधिमा नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विप्रेषणको औसत अनुपात २४ दशमलव ६ प्रतिशत रहेको छ जुन विश्वको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा विप्रेषणको औसत अनुपातभन्दा ५ गुणाले बढी छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको अनुपातमा विप्रेषण आप्रवाहको सबभन्दा धेरै र सबभन्दा थोरै हिस्सा क्रमश: सन् २०१५ मा २७ दशमलव ६ प्रतिशत थियो भने सन् २०२१ मा २२ दशमलव ३ प्रतिशत थियो । विप्रेषण आप्रवाहको अनुपात निर्यातको औसत योगदानभन्दा १३ गुणा, पर्यटन उद्योगको औसत योगदानभन्दा ३ गुणा र वैदेशिक प्रत्यक्ष लगानीको औसत योगदानभन्दा ६३ गुणाले बढी छ ।
विप्रेषणको भीमकाय भाग सबै उपभोग र अनुत्पादक क्षेत्र जस्तै घरजग्गामा खर्च भइरहेको छ । उच्च उपभोगले आयात बढाइरहेको छ । सन् २०२२ मा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा आयातनिर्यातको अंश क्रमश: ७ दशमलव ६ प्रतिशत र ४२ दशमलव ६ प्रतिशत रहेको थियो जुन निर्यातभन्दा आयात ६ गुणाले बढी छ । अर्थात् विप्रेषणले आयात बढाइरहेको छ । यस प्रकारको विप्रेषणको खर्च गराइको ढाँचाले नेपालले दिगो विकासको परिकल्पना गर्न सक्दैन । दिगो विकास प्राप्त गर्न फाल्तु र विलासी उपभोगलाई निरुत्साहित गर्दै उत्पादक क्षेत्रमा लगानी गर्न उत्साहित बनाउन जरुरी मात्र होइन ढिलो नै भइसकेको छ । यदि यसो गर्न नसक्ने हो भने नेपाली अर्थतन्त्रमा कल्पना नै गर्न नसकिने जोखिम निम्तिन सक्छ । त्यसैले समय छँदै विप्रेषणको परिचालन उत्पादक क्षेत्रमा समाहित गराउन लगानी मैत्री नीतिनियम र कार्यनीति तर्जुमा गरी कार्यान्वयनमा ल्याउन जरुरी भइसकेको छ ।
लेखक अर्थशास्त्री हुन् ।
