हरेक स्टक एक्सचेन्जले कर्पोरेट एक्शनपश्चात् शेयर मूल्य समायोजन गर्ने गर्छन् । नेपाल स्टक एक्सचेन्ज लिमिटेड (नेप्से) ले पनि मूल्य समायोजन गर्छ । यसमा संसारभर कुनै विवाद छैन । तर, नेपालमा कहिलेकाहीँ किन समायोजन गर्नुपर्यो । बजार आफैले समायोजन गरिहाल्छ भन्ने झीनो आवाज यदाकदा सुनिन्छ । राष्ट्रिय योजना आयोगका उपाध्यक्षले संस्थापक र सर्वसाधारण शेयरधनीलाई क्रमशः नगद र बोनस लाभांश दिनुपर्ने प्रस्ताव ल्याउने देशमा यस्ता प्रश्न आउनु अनौठो होइन । नेपालभन्दा बाहिर विभिन्न कर्पोरेट एक्शनको मूल्य समायोजन हुन्छ । नेपालमा कतिपय कर्पोरेट एक्शनलाई सरकार र नियामकले अघोषित रूपमा नियन्त्रण गर्दै प्रतिबन्धसरहको स्थितिमा राखेका छन् । नेपालमा नियमनभन्दा नियन्त्रण गर्नुलाई खुबी ठानिन्छ ।
जुन अनुपातमा बोनस जारी हुन्छ सोही अनुपातमा मूल्य पनि समायोजन हुन्छ । दृष्टान्तका लागि कुनै कम्पनीले २० प्रतिशत बोनस शेयर जारी गरेमा अन्तिम बजार मूल्य सोही बराबर समायोजन हुन्छ ।
समायोजन हुने र नहुने अवस्था
नेपालमा अहिले प्रचलनमा रहेका मूल्य समायोजन हुने कर्पोरेट एक्शनमा हकप्रद, बोनस, नगद लाभांश र मर्जर छन् । मर्जरमा गरिने समायोजनको खास औचित्य नदेखिए पनि यसको अभ्यास हुँदै आएको छ । हकप्रद र बोनसको अनुपात जतिसुकै भए पनि मूल्य समायोजन गरिन्छ भने नगद लाभांशको समायोजनमा शर्त पूरा भएको हुनुपर्छ । यस्तो शर्त खासै प्रभावकारी हुन सकेको छैन । यसको प्रयोजन बन्दमुखी म्युचुअल फन्डमा मात्र देखिएको छ । स्वभावैले यस्ता फन्डका एकाई फन्डको खुद सम्पत्तिभन्दा तल्लो मूल्यमा कारोबार हुन्छ र नगद लाभांश समायोजनका लागि तोकिएको शर्त पूरा हुन्छ । खुलामुखी म्युचुअल फन्डका एकाइ खुद सम्पत्तिमै किनबेच हुने भएकाले यसमा मूल्य समायोजनको प्रश्न आउँदैन । खुलामुखी फन्ड एक्सचेन्जमा सूचीकरण हुँदैन र फन्ड व्यवस्थापकले नै एकाइधारकको एकाइ अघिल्लो दिन कायम रहेको खुद सम्पत्तिको मूल्यमा किन्छन् र सोही मूल्यमा एकाइ विक्री पनि गर्छन् । दृष्टान्तका लागि चैत १ गते खुद सम्पत्तिको मूल्य ११ रुपैयाँ कायम भएको छ भने चैत २ गते तोकिएको समयमा विक्री केन्द्र वा विद्युतीय माध्यम (अनलाइन) बाट सोही मूल्यमा एकाइ बेच्न वा किन्न पाइन्छ । यस्ता फन्डले दिने लाभांश नगदमा लिन वा पुनः लगानी गर्न पाइन्छ । लाभांश वितरणपश्चात् सम्पत्ति घट्ने भएकाले खुद सम्पत्ति घटाइन्छ अर्थात् समायोजन गरिन्छ । नेपालमा शेयर विभाजन र एकीकरणको अभ्यास गर्न नदिएका कारण अभ्यासमा आएको छैन । यदि यसलाई पनि अभ्यासमा ल्याइएको भए यस्ता कार्यबाट सृजित परिणामस्वरूप मूल्य समायोजन हुन्थ्यो ।
बोनसपछिको समायोजन
जुन अनुपातमा बोनस जारी हुन्छ सोही अनुपातमा मूल्य पनि समायोजन हुन्छ । दृष्टान्तका लागि कुनै कम्पनीले २० प्रतिशत बोनस शेयर जारी गरेमा अन्तिम बजार मूल्य सोही बराबर समायोजन हुन्छ । अन्तिम बजार मूल्य ५ सय रुपैयाँ भएमा समायोजित मूल्य ४ सय १६ रुपैयाँ हुन्छ । सजिलोसँग बुझ्न १ सय कित्तालाई आधार बनाउन सकिन्छ । अन्तिम मूल्य ५ सय रुपैयाँका दरले हिसाब गर्दा १ सय कित्ता शेयरको मूल्य ५० हजार रुपैयाँ हुन्छ र यसलाई कायम हुने शेयर संख्या १ सय २० ले भाग गर्दा आउने भागफल समायोजित मूल्य हो । समायोजन अघि र पछिको मूल्यमा कुनै परिवर्तन हुँदैन ।
मूल्य समायोजन किन हुन्छ भन्ने बुझ्नुअघि बोनस शेयर जारी हुने रकमका बारेमा बुझ्नु आवश्यक छ । कम्पनीले आर्जन गरेको सञ्चित नाफा र जेसुकै नाम दिइएको शेयर प्रिमियम रकमबाट यस्तो शेयर जारी गरिन्छ । वासलातमा सम्पत्ति र दायित्व गरी मुख्य दुई खण्ड हुन्छ । शेयर पूँजीलाई छुट्टै देखाइन्छ । सञ्चित नाफा र शेयर प्रिमियमलाई यही खण्डमा लेखांकन गरिन्छ । बोनस शेयर जारी गर्दा वासलातको सम्पत्ति र दायित्व खण्डमा कुनै असर पर्दैन । बोनस शेयरले शेयर पूँजी खण्डको चुक्ता पूँजी, सञ्चित नाफा र शेयर प्रिमियम शीर्षकलाई चलाउँछ । सञ्चित नाफा र शेयर प्रिमियम शीर्षकमा लेखांकित रकम चुक्ता पूँजीमा परिणत हुन्छ । यसो गर्दा शेयरधनीको शेयर संख्या बढ्छ । व्यवहारमा जेसुकै भए पनि शेयरको मूल्य कम्पनीको सम्पत्तिले निर्धारण गर्छ । प्रिमियम र सञ्चित नाफा पनि कम्पनीको सम्पत्ति नै हो । यस्तो सम्पत्ति चुक्तापूँजीमा रूपान्तरण भएपछि बोनस जारी हुनुअघि शेयरधनीको सम्पत्तिको जति मूल्य थियो सोही अनुपातमा राख्न मूल्य समायोजन गर्नुपर्छ ।
हकप्रदपछिको समायोजन
बोनस र हकप्रदमा मूल्य समायोजन हुने तरीका लगभग एकै छ । बोनसमा जति अनुपात हुन्छ सोही अनुपातमा समायोजन हुन्छ । तर, हकप्रदमा भने शेयरधनीले तिर्ने रकमसमेत जोडिन्छ । २० प्रतिशत हकप्रद जारी हुन लागेको कम्पनीको ५ सय रुपैयाँमा अन्तिम कारोबार भयो भने समायोजित मूल्य ४ सय ३३ रुपैयाँ हुन्छ । अन्तिम कारोबार मूल्य र थप हुने रकम जोडेर कायम भएको कुल रकमलाई हकप्रदपछि कायम हुने शेयर संख्याले भाग गरेर समायोजन मूल्य निकालिन्छ । समायोजन मूल्य बुझ्न १ सय कित्तालाई आधार बनाउन सकिन्छ । अन्तिम मूल्य ५ सय रुपैयाँका दरले हिसाब गर्दा १ सय कित्ताको मूल्य ५० हजार हुन्छ र २० प्रतिशत हकप्रदबापतको रकम २ हजार जोड्दा ५२ हजार रुपैयाँ हुन्छ । यही ५२ हजार रुपैयाँलाई कायम हुने शेयर संख्या १ सय २० ले भाग गर्दा आउने भागफल ४ सय ३३ रुपैयाँ समायोजन मूल्य हो । हकप्रद समायोजन गरिनुको कारण कायम शेयरधनीले थप रकम लगानी गरेर थप शेयर प्राप्त गर्छ । कर्पोरेट एक्शन अघि र पछिको कुल सम्पत्तिमा एकरूपता कायम राख्न समायोजन गरिन्छ ।
नगद लाभांश समायोजन
हकप्रद र बोनसको अनुपात जति भए पनि मूल्य समायोजन हुन्छ । तर, नगद लाभांश शर्तसहित समायोजन हुन्छ । बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी नगद लाभांश प्रस्ताव गरिएमा मात्र यसको समायोजन हुन्छ । अहिलेसम्म यसको उपयोग कम्पनीमा भएको छैन । कुनै कम्पनीले २० प्रतिशत नगद लाभांश दिने घोषणा गर्यो र अन्तिम बजार मूल्य १ सय ९९ रुपैयाँ भएमा नगद लाभांश समायोजन हुन्छ । २ सय रुपैयाँ भएमा समायोजन हुँदैन । अन्तिम बजार मूल्य १ सय ९९ रुपैयाँबाट प्रस्तावित प्रतिशेयर २० रुपैयाँ घटाएर १ सय ७९ रुपैयाँ कायम हुन्छ । नगद लाभांश समायोजन गरिनुको कारण कम्पनीको सञ्चित नाफा रकम बाहिरिनु हो ।
निचोडमा, नगद लाभांश समायोजन त्यति प्रभावकारी देखिएको छैन । यसो हुनुमा बजार मूल्यको १० प्रतिशतभन्दा बढी हुनुपर्ने शर्त हो । यसको प्रभावकारिता बन्दमुखी म्युचुअल फन्डमा मात्र देखिएको छ । यसलाई प्रभावकारी बनाउन बोनसबापत छुट्ट्याइएको नगद लाभांश पनि समायोजन हुनु आवश्यक छ किनभने करबापत छुट्ट्याइएको रकम कम्पनीबाट बाहिरिन्छ । कम्पनीले ५० प्रतिशतभन्दा बढी बोनस जारी गर्दा २ प्रतिशतभन्दा बढी नगद बाहिरिन्छ । यद्यपि बोनसमा कर लगाउने कार्य आफैमा सान्दर्भिक छैन । सान्दर्भिक नहुँदा पनि कर लगाइएको हुँदा यसरी लगाउन्जेल यसको पनि समायोजन हुनु जरुरी छ । बोनस शेयरका लागि करबापत १ प्रतिशतभन्दा कमलाई छूट गरे पनि १ प्रतिशतदेखि नै नगद लाभांश समायोजन हुनुपर्छ । नगद लाभांश समायोजनलाई बजार मूल्यसँग दाँज्नु आवश्यक देखिँदैन ।
लेखक धितोपत्रसम्बन्धी अध्येता अधिवक्ता हुन् ।
