व्यावसायिक र व्यावहारिक जीवनमा कुनै पनि व्यक्तिहरूका बीच कुनै शर्त राखी ऋणका रूपमा रकम वा वस्तु लिनुदिनु गर्नु लेनदेन हो । व्यावसायिक र घरायसी व्यवहारमा लेनदेनका कुराहरू स्वाभाविक हुन्छन् । समाजमा परम्परादेखि चलिआएका त्यस्ता लेनदेन व्यवहारलाई कानूनले नियमित र व्यवस्थित गरेको पाइन्छ ।
मुलुकी देवानी संहिता २०७४ को दफा ४७४ देखि ४९२ सम्ममा यससम्बन्धी व्यवस्था गरिएको पाइन्छ । दफा ४७४. लेनदेन भएको मानिने : (१) दुई वा दुईभन्दा बढी व्यक्तिबीच कुनै शर्त राखी कुनै रकम वा वस्तु लिनुदिनु गरेमा निजहरूबीच लेनदेन भएको मानिन्छ । (२) उपदफा (१) बमोजिम लेनदेन भएकोमा रकम वा वस्तु लिनेले रकम वा वस्तु दिनेलाई त्यस्तो रकम वा वस्तु फिर्ता गर्नुपर्नेछ ।
घरसारमा भएको लिखत हराएमा वा दैवी परी नियन्त्रणबाहिरको परिस्थिति परी नासिएमा साहूले सोही बेहोरा खुलाई लिखत हराएको वा दैवी परेको मितिले १५ दिनभित्र सम्बद्ध स्थानीय तहमा निवेदन दिनुपर्छ ।
स्पष्टीकरण : यस परिच्छेदको प्रयोजनका लागि “रकम” भन्नाले वस्तुको मूल्यसमेत सम्झनुपर्छ । लेनदेन हुनका लागि दुई वा दुईभन्दा व्यक्ति, कुनै रकम वा वस्तु लेनदेन गरेको र उनीहरूका बीचमा एक वा एकभन्दा बढी शर्त हुनुपर्छ । कुनै पनि व्यक्तिले अन्य व्यक्तिलाई रकम वा वस्तु दिनुपर्ने दायित्व भएकोमा त्यस्तो व्यक्तिले ऋण लिएसरह मानिने र त्यस्तो व्यक्तिले कानूनको अधीनमा रही सम्बद्ध व्यक्तिलाई त्यस्तो रकम वा वस्तु फिर्ता गर्नुपर्ने व्यवस्था दफा ४७५ ले गरेको छ । कसैले पनि लेनदेन कारोबार गर्दा कानूनबमोजिम लिखत नगरी लेनदेन गर्नु नहुने व्यवस्था दफा ४७६ ले गरेको छ । लेनदेन कारोबार भएको प्रमाणित गर्ने चेक, बिल, भौचर, रसिद र भरपाई समेतका कागजातहरू लेनदेन प्रयोजनका लागि लिखत हुन् ।
लेनदेन कारोबार गर्दा तयार पारिने लिखतमा लेनदेन गर्ने व्यक्तिहरूको नाम, थर, ठेगाना, बाबु आमा बाजे बज्यैको नाम र विवाहितको हकमा पतिपत्नीको नाम, लेनदेनका कारण र परिणाम, वस्तु लेनदेन भएकोमा त्यस्तो वस्तुको मूल्य, फिर्ता गर्ने गरी सापटी पैंचो वा अन्य तवरले लेनदेन, सट्टापट्टा गरेको भए त्यस्तो बेहोरा, लेनदेन गरेको रकम बुझाउने मिति, व्याजदर, लेनदेनको रकम निर्धारित समयमा नबुझाए वा लिखतबमोजिमको अन्य शर्त पूरा नगरेमा लेनदेनबमोजिमको रकम साहूले ऋणीको सम्पत्तिबाट असुल गरी लिन पाउने कुरा, लिखत तयार पारिएको ठाउँ र मितिका साथै अन्य आवश्यक कुराहरू अनिवार्य उल्लेख गर्नुपर्ने व्यवस्था दफा ४७७ ले गरेको छ । लिखतमा ब्याज लिनेदिने कुरा उल्लेख भएकोमा साहूले ऋणीबाट लिखतमा लेखिएबमोजिमको ब्याज लिन पाउने, त्यस्तो ब्याजको रकम सावाँ रकमको वार्षिक १० प्रतिशतभन्दा बढी हुनेछैन, लिखतमा ब्याजको दर किटान नगरी ब्याज लिनेदिने कुरासम्म उल्लेख भएकोमा साहूले ऋणीबाट सावाँ रकमको वार्षिक १० प्रतिशतका दरले ब्याज लिन पाउने, ब्याज उल्लेख नगरी मुनाफा लिने कुरा उल्लेख भएकोमा र त्यस्तो मुनाफा के कति लिने कुरा लिखतबाट नदेखिए साहूले ऋणीबाट ब्याजसरह लिन पाउने व्यवस्था दफा ४७८ ले गरेको छ । रुपैयाँ ५० हजारभन्दा बढी रकम भएको लिखत, सम्बछ पक्षहरू वडा समितिको कार्यालयमा उपस्थित भई सक्कल लिखतको शिरमा अनिवार्य रूपमा सम्बद्ध अधिकारीबाट प्रमाणित गराउनुपर्छ, यदि त्यसरी प्रमाणित गराइएन भने त्यस्ता लिखतले कानूनी मान्यता पाउँदैन ।
लेनदेन हुँदा लिखतमा ब्याज लिनेदिने कुरा उल्लेख नभएमा साहूले ऋणीबाट ब्याज लिन नपाउने, कुनै साहूले ऋणीबाट ब्याजको ब्याज लिन पाउने छैन यीद त्यस्तो ब्याज लिएको रहेछ भने सावाँ रकमबाट कट्टी गराई ऋणीले लिन पाउँछ । यदि सावाँ चुक्ता भइसकेको रहेछ भने उक्त ब्याज साहूले ऋणीलाई फिर्ता गरिदिनुपर्छ । यसै गरी साहूले ऋणीबाट सावाँभन्दा बढी ब्याज लिन नपाउने स्पष्ट कानूनी व्यवस्था गरिएको छ । सावाँ ब्याज लिँदादिँदा कानूनबमोजिमको रीत पु¥याउनुपर्ने हुन्छ, जस्तो ऋणीले साहूलाई सावाँ ब्याजको सबै रकम तिरिसकेपछि लिखत च्याती दिने वा लिखतमा यति रकम असुल भएको बेहोरा जनाई उक्त लिखतको पीठमा लेखी त्यो लेखिएको ठाउँमा साहूले सहीछाप गरी ऋणीलाई लिखत फिर्ता दिनुपर्ने र तत्काल लिखत फेला नपरेमा वा साथमा नभए त्यसबमोजिमको रकम बुझेको छुट्टै भरपाई गरी ऋणीलाई दिनुपर्ने व्यवस्था दफा ४८२ ले गरेको छ ।
घरसारमा भएको लिखतको अवधि १० वर्षको हुन्छ । त्यस्तो लिखतमा नै अवधि तोकिएको छ भनेचाहिँ त्यही तोकिएको अवधि कायम हुन्छ । यदी १० वर्षको अवधिभित्र ऋणीले साहूलाई सावाँ ब्याजमध्ये केही रकम बुझाएको छ भने अर्को १ वर्षको अवधि थप हुने व्यवस्था दफा ४८४ ले गरेको छ ।
कसैले अक्षम वा अर्धसक्षम व्यक्तिसँग गरेको लेनदेनले कानूनी मान्यता नपाउने व्यवस्था दफा ४८५ ले गरेको छ । त्यस्ता व्यक्तिहरूले आफूले गरेको कामको प्रकृति र परिणाम बुझ्न नसक्ने र आफ्नो हकहितको विचार गर्न नसक्ने भएकाले यस्तो व्यवस्था गरिएको हो । त्यस्ता व्यक्तिहरूको तर्फबाट लेनदेन गर्नुपर्दा निजको संरक्षकको स्वीकृतिमा गरिनुपर्छ ।
व्यक्तिहरूका बीच लेनदेन भएकोमा त्यस्तो लेनदेनको लिखतमा घरको मुख्य व्यक्तिको सहीछाप नभएको भए सगोलको सम्पत्तिमा ऋणिको हक नपुगेसम्म साहूले त्यस्तो सम्पत्तिबाट आफ्नो रकम भराई लिन नपाउने, घरको मुख्य भई काम गर्ने व्यक्तिले नै उक्त रकम तिरिदिएमा साहूले ऋणीसँग दाबी गर्न पाउँदैन । कसैले ऋणीसँग रकम लिन नसक्ने भएमा १ वर्षभित्र साहूले ऋणीउपर नालिस गरी आफ्नो हक कायम गर्नुपर्ने, ऋणीसँग त्यस्तो हक कायम गरेकोमा सगोलको सम्पत्तिमा निजको हक पुगेपछि मात्र साहूले निजबाट आप्mनो रकम भराई पाउने व्यवस्था दफा ४८६ मा गरिएको छ ।
कुनै चल सम्पत्ति सट्टापट्टा गर्दा एका सगोलका उमेर पुगेका व्यक्तिले घरको मुख्य व्यक्तिको मञ्जुरी नलिई सगोलको सम्पत्ति सट्टापट्टा गर्न नपाइने तर आफ्नो निजी सम्पत्तिको हकमा भने मञ्जुरी आवश्यक नपर्ने, घरको मुख्य व्यक्तिको मञ्जुरीविना गरिएको सट्टापट्टाले मान्यता नपाउने व्यवस्था दफा ४८७ ले गरेको छ । कुनै व्यक्तिले कानूनबमोजिम रीत पुर्याई लिखत नगरे पनि निजहरूका बीच लेनदेन भए गरेको कुरा प्रमाणित भएमा रकम भराई दिन सक्ने, यस्तोमा लिखत, बैंकिङ कारोबार, चेक, भौचर वा वही खातामा लेखिएको बेहोराबाट व्यक्तिहरूका बीच लेनदेन भएको देखिनुपर्ने भन्ने व्यवस्था दफा ४८८ ले गरेको छ ।
घरसारमा भएको लिखत हराएमा वा दैवी परी नियन्त्रणबाहिरको परिस्थिति परी नासिएमा साहूले सोही बेहोरा खुलाई लिखत हराएको वा दैवी परेको मितिले १५ दिनभित्र सम्बद्ध स्थानीय तहमा निवेदन दिनुपर्ने, त्यसरी निवेदन परेमा सम्बद्ध स्थानीय तहले त्यसको बेहोरा खुलाई भर्पाइ लेखी कार्यालयको छाप लगाई त्यसको भरपाई निवेदकलाई दिनुपर्ने, त्यस निवेदनका सम्बन्धमा स्थानीय तहले लिखत गरिदिने व्यक्ति जीवित भए निजलाई र नभए निजको हकवालालाई ७ दिनभित्र झिकाई निजले मन्जुर गरे सोहीबमोजिम लिखत तयार गराई त्यस्तो लिखत प्रमाणित गरी निवेदकलाई दिनुपर्ने र अर्को लिखत गरिदिन मन्जुर नगरे साहूले त्यस्तो म्याद नाघेको ३५ दिनभित्र लिखत हराएको वा नियन्त्रणबाहिरको परिस्थिति परेको प्रमाण देखाई नालिस गरी आफ्नो हक कायम गर्नुपर्ने व्यवस्था दफा ४८९ ले गरेको छ । लेनदेन भएको कुनै वस्तु लिखतमा लेखिएबमोजिम नभई कच्चा भएमा वा भोग गर्न नसक्ने भएमा लेनदेन भएको मितिले ३५ दिनभित्र वस्तुदिनेलाई त्यस कुराको सूचना दिनुपर्ने, त्यस्तो सूचना उचित देखिएमा वस्तु दिनेसँग त्यस्तो प्रकारको अन्य वस्तु भए त्यस्ते वस्तु सट्टापट्टा गरिदिनुपर्ने, त्यसो नगरे क्षतिपूर्ति भराइ लिन वा त्यस्तो लेनदेन बदर गराउन नालिस गर्न सक्ने व्यवस्था दफा ४९० ले गरेको छ ।
आाजको व्यापारिक र व्यावसायिक युगमा व्यक्तिहरूका बीच हुने लेनदेन व्यवहारका सम्बन्धमा मुलुकी ऐन २०२० मा रहेको व्यवस्थालाई स्पष्ट र परिमार्जित स्वरूपमा यस संहितामा पनि निरन्तरता दिइएको छ ।
लेखक अधिवक्ता हुन् ।