बैंकले निक्षेपमा दिने ब्याज र शेयरबजारको सम्बन्धको विषयमा बारम्बार चर्चा चल्ने गर्छ । असोज महीनामा बैंकले दोहोरो अङ्कमा ब्याज दिने घोषणा गरेपछि निरन्तर बढ्दै गरेको शेयर मूल्यमा गिरावट शुरू भयो । दशैं पर्वको आगमन, पहिलो त्रैमासिकको समापन, शेयर धितो कर्जामा केन्द्रीय बैंकले अपनाएको ४ एवम् १२ करोड रुपैयाँको नीति र ब्याजदर वृद्धि सबै एकैपटक परेकाले कुन कारणले शेयर मूल्य घट्यो भेउ पाउन सकिने अवस्था थिएन । तर, बढी दोष भने ब्याजदरले पायो । दशैं र पहिलो त्रैमासिक सकिएको छ भने ब्याजदरमाथि केन्द्रीय बैंकले हस्तक्षेप गरेपछि कात्तिक महीनामा संशोधित नयाँ ब्याजदर सार्वजनिक भएको छ । शेयर मूल्य घटाउने एउटा कारण मानिएको ४ र १२ करोड रुपैयाँको विषय यथावत हुँदा पनि फेरि शेयर मूल्य बढ्न शुरू भएको छ । ब्याजदर बढेको घोषणा हुँदा घटेको शेयर मूल्य ब्याजदर घटेको अर्को घोषणापश्चात् बढ्न थाल्नु संयोग हो वा यथार्थ यसको पनि भेउ पाउन सकिएको छैन ।
कारोबार नगरी लगानी गर्नेको पाटोबाट हेर्दा ब्याजदर वृद्धिले कम्पनीको लागत बढ्दा नाफाको अंकमा कमी आउँदा प्राप्त हुने लाभांशमा प्रभाव पार्छ ।
ब्याजको शास्त्रीय पाटो
व्यक्ति आफैमा परिपूर्ण नहुने हुँदा व्यावहारिक वा व्यावसायिक गतिविधि सञ्चालन गर्न धनको कमी हुन्छ । यस्तो कमी पूरा गर्न कोही न कोहीसँग ब्याज तिर्ने वा नतिर्ने गरी ऋण लिनेदिने कार्य वैदिक कालदेखि नै चलेको देखिन्छ । त्यतिबेला अहिले जस्तो बैंक भन्ने संस्था नभए पनि कुनै न कुनै रूपमा यस्ता संस्थाको विद्यमानता थियो । व्यक्तिका रूपमा ‘कुबेर’लाई धनका देवता वा देवताका कोषाध्यक्ष मानिन्छ । यिनी आवश्यक पर्नेलाई ऋण वा सापट दिन्थे । तर, उनले ऋण दिएबापत ब्याज लिन्थे कि लिँदैनथे भन्ने बारेमा ठोस शास्त्रीय प्रमाण भेटिँदैन । देवर्षि नारदले ‘कालिका कारिता चैवं कायिका च तथा परा । चक्रवृद्धिश्च शास्त्रे अस्मिन् वृद्धिर्दृष्टा चतुर्विविधा ।।’ अर्थात् ‘शास्त्रमा मूलधनको लाभका रूपमा कालिका, कारिता, कायिका र चक्रवृद्धि ब्याज लिन पाइने उल्लेख भएको छ’ भनेर नारदस्मृतिमा उल्लेख गरेका छन् । यसको आधारमा कुबेरले ब्याज लिने वा नलिने दुवै गर्थे कि भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । देवर्षि नारदले धन ‘शुक्ल (शुद्ध वा अहिलेको अर्थमा सेतो), शवल (मध्यम अर्थात् सेतो पनि होइन कालो पनि होइन) र कृष्ण (अशुद्ध वा अहिलेको अर्थमा कालो)’ गरी ३ प्रकारको हुने र ब्याज आम्दानीलाई ‘शबल’ मानेका हुँदा नलिने र मध्यम खालको हुँदा केही ब्याज लिन्थे पनि होलान् भन्ने दुवै अनुमान गरिएको हो । चाणक्यले पनि साहू महाजन नभएको ठाउँमा नबस्नु भनेबाट ऋण लिनको लागि र यस्ता साहू महाजनले निब्र्याजी ऋण दिने अनुमान गर्न सकिँदैन । वैदिक र पौराणिक कालमा सुवर्णादी, पशु र वस्त्रसमेत धितो राखेर ऋण पाइने उल्लेख देवर्षि नारदले गरेका छन् । नेपालमा पहिलोपटक ऋण दिने संस्थाका रूपमा विक्रम संवत् १९९४ सालमा नेपाल बैंक स्थापना भएको थियो । बैंक स्थापना गर्ने नेपाल बैंक कानून, १९९४ को प्रस्तावनामा ‘नेपालमा आजसम्म बैंक नभएकाले मुलुकको आर्थिक उन्नतिलाई बाधा र जनतालाई बेसुबिस्ता भइरहेको हुँदा उक्त अभाव पूर्ति हुन गई दुनियाँलाई सुबिस्ता र मुलुकको बढिया हुन जावस् भन्ने उद्देश्यले बैंक स्थापित गरी चालू गर्ना निमित्त’ भन्ने थियो ।
ब्याज र अर्थतन्त्र
वैदिक र पौराणिक कालमा समेत अस्तित्वमा रहेको ऋण र ब्याजको प्रसंग आधुनिक कालमा अझ बढी विस्तृत र व्यवस्थित हुँदै आएको छ । व्यक्ति–व्यक्तिबाट ठूलो रकमको ऋण दिने कार्य नहुने भएपछि संस्थागतस्वरूपमा यस्ता कार्य शुरू भएको छ । ऋण दिने कार्यका लागि आधुनिक कालमा स्थापित संस्थालाई बैंक र वित्तीय संस्था भन्न थालियो । यस्ता बैंक तथा वित्तीय संस्थाले व्यक्ति र संस्थाबाट रकम (निक्षेप) प्राप्त गरी त्यसलाई एकत्रित पारी उद्यम गर्ने व्यक्ति वा संस्थालाई ऋण दिन थाले । रकम दिने र लिने दुवैलाई ब्याज दिने र लिने गर्छन् । दिने र लिने बीचको केही अन्तरले सञ्चालान खर्च गरी नाफा लिने गर्छन् । व्यक्ति र संस्थाबाट लिने निक्षेपको विषयमा पनि देवर्षि नारदले चर्चा गरेका छन् । औद्योगिक तथा वाणिज्यिक गतिविधि स्वपूँजीबाट मात्र सम्भव नहुने हुँदा ऋणदाता (बैंक वा वित्तीय संस्था) बाट ऋण लिनुपर्ने हुन्छ । ऋणको ब्याज जति सस्तो हुन्छ, उत्पादन लागत त्यति सस्तो हुन्छ । निक्षेपकर्तालाई दिने ब्याजको दर बढी भएमा ऋणी (अप्रत्यक्षरूपमा उपभोक्ता) ले त्यसको भार वहन गर्नुपर्छ । निक्षेपको ब्याज बढ्नु अर्थतन्त्रका लागि राम्रो पक्ष हुन्न । ब्याजदर (निक्षेप र ऋण) जति सस्तो भयो उत्पादनको लागत घट्दा सामान त्यति नै सस्तो हुन्छ । निक्षेपको ब्याजदर बढी भएमा व्यक्तिको उद्यमशीलता र व्यावसायिक गतिविधिमा पनि कमी हुन्छ । नेपाल बैंक स्थापना गर्ने कानूनको प्रस्तावनाको ‘आर्थिक उन्नतिलाई बाधा र जनतालाई बेसुबिस्ता भइरहेको हुँदा’ भन्ने वाक्यांशले ऋणको महत्वलाइ दर्शाउँछ ।
ब्याजदर र शेयरबजार
ब्याजदरले शेयरबजारलाई सकारात्मक वा नकरात्मक कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने विभिन्न अवधारणा छन् । सिद्धान्ततः ब्याजदरले नकारात्मक प्रभाव पारे पनि व्यवहारतः पार्दैन भन्ने पनि छन् । यस्तो तर्क पछाडिको कारणमा ब्याज जति बढे पनि त्यसको प्राप्ति १ वर्ष वा निश्चित अवधि पूरा नभई हुन्न र शेयरबजारमा मूल्यान्तरले ब्याजभन्दा बढी लाभ प्राप्त गर्ने कुनै निश्चित अवधि नहुनाले ब्याज बढ्दैमा आत्तिनु पर्दैन भन्ने फरक मान्यता राख्छन् । एक किसिमले यो तर्कलाई अस्वीकार गर्न पनि सकिँदैन । तर, कारोबार नगरी लगानी गर्नेको पाटोबाट हेर्दा भने ब्याजदर वृद्धिले कम्पनीको लागत बढ्दा नाफाको अंकमा कमि आउँदा प्राप्त हुने लाभांशमा प्रभाव पार्छ । यस पाटोबाट भने शेयरबजारलाई ब्याजदर वृद्धिले नकारात्मक प्रभाव पार्छ । त्यसैले ब्याजदर र शेयर मूल्यको सम्बन्धविपरीत हुन्छ ।
नेपालको सन्दर्भ
माथिका विभिन्न अनुच्छेदमा ब्याजको शास्त्रीय पाटो, ब्याज तथा अर्थतन्त्र र ब्याज तथा शेयरबजारका बारेमा संक्षिप्त चर्चा गरियो । सिद्धान्तत ब्याज बढ्नु कुनै पनि पक्षबाट सकारात्मक कुरो होइन । ब्याजदर वृद्धिले ब्याजमा लगाएर खानेलाई बाहेक समग्र क्षेत्रलाई नकारात्मक प्रभाव पार्छ । नेपालको सन्दर्भमा ब्याजदर वृद्धिले शेयरबजारलाई सकारात्मक प्रभाव पार्छ । नेपालको शेयरबजारमा ऋण लिने कम्पनीभन्दा ऋण दिने कम्पनीको संख्या बढी छ । सूचीकृत कम्पनीमा अहिले पनि बैंकिङको संख्या अधिक छ । बैंकपछिको अर्को क्षेत्र बीमा भएको हुँदा बैंकले ब्याज बढाउँदा त्यसको फाइदा बीमा कम्पनीले पनि निक्षेप राखेर बढी ब्याज प्राप्त गर्दा त्यसको लाभ शेयरधनीले पाउँछन् । नेपालको शेयरबजारमा उत्पादनमूलक कम्पनीको सूचीकरण नाम मात्रको भएकाले ब्याजदर वृद्धिले शेयरधनीलाई केही फरक पर्दैन । उत्पादन क्षेत्रको भए पनि सूचीकृत जलविद्युत् कम्पनीलाई पनि ताŒिवक फरक पर्दैन । जलविद्युत् कम्पनीका क्रेता र विद्युत् विक्री दर निश्चित भएको हुँदा निर्माणमा हुने ढिलाइले पार्ने प्रभावबाहेक वित्तीय खर्चमा हुने सामान्य वृद्धिले उत्पादन लागतमा वृद्धि हुँदैन । त्यसैले अन्यत्र ब्याजदर वृद्धिले शेयरबजारलाई नकारात्मक प्रभाव पारे पनि तत्कालीन अवस्थामा नेपालको शेयरबजारलाई नकारात्मक प्रभाव पार्दैन बरु सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
लेखक धितोपत्रसम्बन्धी अध्येता अधिवक्ता हुन् ।
