विमल पोखरेल
सामान्यतया पूर्वीएसियाको साहित्यलाई पूर्वीय साहित्य भनिन्छ । पूर्वीय साहित्यको इतिहास निकै लामो छ । इतिहास लामो मात्रै होइन, समृद्ध र व्यापक पनि छ । पूर्वीय साहित्य काव्यका लागि प्रख्यात छ । काव्यका साथसाथै नाटक, लोककथा, कथा, उपन्यास, निबन्ध, जीवनी आदि विधामा पूर्वीय साहित्य समृद्ध छ ।
संस्कृत भाषाको साहित्य पूर्वीय साहित्यको जननीको रूपमा रहेको छ । संस्कृतमै पूर्वीय साहित्यले ठुलो उचाइ लिएको छ । विशेष गरी दक्षिणपूर्वी एसियामा संस्कृतको छाप गहिरोसँग परेको छ । पूर्वीय आर्यभाषाका साहित्य संस्कृत भाषाबाट प्रभावित भएर जन्मिएका साहित्य हुन् । नेपाली साहित्यको विकास पनि संस्कृत काव्य परम्पराबाट भएको पाइन्छ । सुरुमा यी भाषामा संस्कृत भाषाबाट साहित्य रूपान्तर हुने गर्दथे भने पछि विभिन्न आर्यभाषामै लेख्न थालिए । संस्कृत भाषामा जे जति महाकाव्य लेखिएका छन्, त्यति ठुला काव्य अन्य भाषामा सायदै लेखिएका छन् ।
नेपाल र दक्षिण पूर्वीएसियामा पश्चिमी जीवनशैली र साहित्य ढाँचाको प्रभाव निकै परेको पाइन्छ । पश्चिमी साहित्यको राम्रो प्रभाव पर्नु गलत होइन । यस क्षेत्रमा पश्चिमी साहित्य मात्रै हावी हुँदै जाने अवस्थाले भने पूर्वीय साहित्य कमजोर बन्दै जाने खतरा रहन्छ । साहित्य पूर्वीय होस् वा पश्चिमी, ती मानवजातिका अमूल्य सम्पत्ति हुन् । कुनै एउटा साहित्यको प्रभावले अर्काेको अस्तित्व सङ्कटमा पर्न दिनुहुँदैन । हामीले पश्चिमी साहित्यका बारेमा धेरै अध्ययन, अनुसन्धान गर्नु आवश्यक छ । त्यसको साथसाथै पूर्वीय साहित्यको अध्ययनलाई पनि व्यापक बनाउनुपर्दछ ।
पूर्वीय साहित्य सिद्धान्त
साहित्य संस्कृत शब्द हो । साहित्यमा शब्द र अर्थको मिलन हुने गर्दछ । भाव र विचार, कल्पना र यथार्थ, अनुभूति र अभिव्यक्ति यी सबैको समिश्रण साहित्य हो । पूर्वीय साहित्यको आरम्भ संस्कृतबाटै भएको हो । लामो कालखण्डपछि आर्यभाषामा पनि मौलिक साहित्य लेखिन थाले । आर्यभाषामा लेखिन थालेपछि पूर्वीय साहित्यमा मौलिक युग आयो । मौलिक युग आएपछि पनि संस्कृत साहित्यलाई पछ्याउँदै अन्य साहित्य उदाएका हुन् । वेद, पुराण, रामायण, महाभारतलगायत धेरै साहित्य पूर्वीय अध्यात्मवादी साहित्य हुन् । रामायण र महाभारत विश्वका ठुला महाकाव्यमध्येका ...
