क्रुर अर्थशास्त्र र हाम्रो ‘राष्ट्रवाद’

फुटबलको अर्थतन्त्र

फुटबल खेलको सबैभन्दा प्रारम्भिक वैज्ञानिक प्रमाण चीनमा २०६ ईसा पूर्वदेखि २२० ईस्वीसम्मको सैन्य म्यानुअलबाट गरिएको अभ्यास थियो । त्यस समयमा यसलाई ‘टुसु चु’ भनिन्थ्यो । यो प्वाँख र कपालले भरिएको ३० देखि ४० सेन्टिमीटर व्यासको छालाको बल थियो । जापानमा ५००–६०० वर्षपछि ‘केमारी’ भनिने खेल ‘टुसु चु’पछि कोरियामा ‘चुक–गुक’ र अस्ट्रेलियामा ‘वोगाबालिरी’ जस्ता नामबाट प्रसिद्धि पाउँदै गयो । ग्रीक एपिस्क्य्रोस र रोमन हर्पस्टुम् ‘एक सानो बलसँग सीमारेखा र केन्द्ररेखाद्वारा चिह्नित आयताकार क्षेत्रमा दुई टोलीद्वारा खेलिएको थियो । फुटबल अर्थात् सकरले १३१४ को प्रारम्भमा यूरोपमा लोकप्रियता बढायो । यद्यपि, तत्कालीन अधिकारीहरूले १३६५ मा अराजक वातावरण सृजना गरेकाले शहर वरपरको खेलकुदलाई निषेध गरेर एक घोषणा जारी गरे । इङल्यान्डका राजा एडवर्ड द्वितीयले खेललाई कानूनद्वारा दण्डनीय घोषित गरे । यसले सिपाहीहरूलाई उनीहरूको आवश्यक सैन्य अनुशासनहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न विचलित गर्‍यो । प्रतिबन्ध लगभग ५०० वर्षसम्म चल्यो । फुटबलका नियमहरू १८६३ मा पेश गरिएको थियो । यसै बेला फुटबलको आकार र वजन मानकीकृत भयो । त्यही वर्ष अक्टोबर २६, १८६३ फुटबल संघ इङल्यान्डमा स्थापना भएको थियो । र, आधुनिक फुटबलको इतिहास शुरू भयो । पहिलो आधिकारिक अन्तरराष्ट्रिय खेल १८७२ मा स्कटल्यान्ड र इङल्यान्डबीच ग्लास्गोमा भएको थियो । फिफाको स्थापना सन् १९०४ मा पेरिसमा भएको थियो । त्यसका सात संस्थापक सदस्य थिए : फ्रान्स, बेल्जियम, डेनमार्क, नेदरल्यान्ड्स, स्पेन, स्वीडेन र स्वीजरल्यान्ड । पहिलो विश्वकप सन् १९३० मा ४१ टोलीसहित भएको थियो । हाल विश्वभर फिफाका २११ सदस्य छन् । २०१८ सम्म फिफा वल्र्ड कपले ८८ वर्ष पार गरिसकेको छ । पहिलो विश्वकप क्वालिफिकसनविना भएको थियो र प्रतियोगिता शुरू हुनुभन्दा २ महीनाअघि यूरोपबाट कुनै पनि टोली औपचारिक रूपमा प्रवेश गरेको थिएन । फिफाका अध्यक्ष जुल्स रिमेटले हस्तक्षेप गरे र चारओटा यूरोपेली टोलीले समुद्री यात्रा गरे । २०१८ फिफा पछिल्लो विश्वकप हो, जुन रूसमा आयोजना भएको थियो । यो अहिलेसम्मको सबैभन्दा महँगो विश्वकप थियो । प्रतियोगिता चरणमा ३२ टोली सहभागी थिए, जसमध्ये ३१ छनोट प्रतियोगिताबाट आएका थिए भने आयोजक राष्ट्र रूस स्वत: छनोट भएको थियो । अन्तरराष्ट्रिय राजनीतिको प्रतिबिम्ब पास्कल बोनिफेस लेख्छन्, ‘आजकल, फुटबल अन्तरराष्ट्रिय सम्बन्धको एक मान्य घटक हो जुन अब राज्यहरू बीचको शुद्ध कूटनीतिक सम्बन्धमा सीमित हुन सक्दैन । अहिलेको कूटनीतिक सम्बन्धको त्यस्तो कुनै पक्ष छैन जुन फुटबलमा पनि लागू गर्न सकिँदैन । यसलाई दिमागमा राखेर हामी फुटबलको भूराजनीतिका बारेमा कुरा गर्न सक्छौं र फुटबलले कसरी विश्वलाई जितेको छ भनेर अध्ययन गर्न सक्छौं ।’ इङल्यान्डमा शुरू भएको यो विभिन्न बन्दरगाहमार्फत खेलिने खेलका रूपमा थियो । अरू यूरोपेली मुलुकमा यसलाई खाली समयमा खेल्न थालियो । उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यमा विभिन्न सञ्जालको विबस्तारसँगै इङल्यान्डमा यो व्यापक रूपमा फैलियो र सार्वजनिक विद्यालयहरूबीच प्रतियोगिताहरू हुन थाले । फुटबलले यूरोप र ल्याटिन अमेरिकामा प्रवेश जारी राख्यो । टेलिभिजनको अविष्कारसँगै यसको प्रसिद्धिले कुनै महादेशलाई टाढा राख्न सकेन । बीसौं शताब्दीको उत्तराद्र्धमा फुटबल एउटै महाशक्तिद्वारा शासित संसार बन्यो– ब्राजिल । फाइनलमा सबैले भेट्न चाहेको देश ब्राजिल हुने गथ्र्यो किनभने यो आफ्नै टोलीपछि हरेक फुटबल फ्यानको मन पर्ने देश थियो र आजपर्यन्त पनि उसको प्रभाव उस्तै छ । फुटबलको महाशक्ति ब्राजिल फुटबल खेलाडीहरूको एक महान् निर्यातक हो । लोकतन्त्र, समानता, ग्लोबलाइजेशन भन्दा पनि फुटबलको विश्वव्यापीकरण ज्यादा छ, जसले कुनै सीमारेखालाई मान्दैन । यसैबीच, खेलकुदले भूराजनीतिक विशेषताहरूसँग अन्तरक्रिया गरेको पाइन्छ आधुनिक युगमा मात्र होइन, पूर्व–आधुनिक युगमा पनि । क्षेत्रीय र विश्वव्यापी स्तरमा खेलकुद र राजनीतिको अन्तरक्रियासम्बन्धी उदाहरणहरू निम्नानुसार छन् : १९३६ मा बर्लिन ओलम्पिक प्रतियोगिताबाट नाजीहरूको राजनीतिक निकासी, मोस्को १९८० को ओलम्पिक खेलमा चीन र अमेरिकाको पिङ–पिङ कूटनीति, १९८९ मा कुवेतमा मित्रता कपमा इराकको फुटबल टोलीको उपस्थिति आदि । यस्ता कैयौ कूटनीतिक सम्बन्धलाई जीवन्त राख्न र भ्रातृत्वको भावनाको विकास गर्न खेलकुद त्यसमा पनि फुटबल र ओलम्पिक खेलहरूले ठूलो भूमिका खेलेको कुरा इतिहासमा कोरिएको छ । अर्थतन्त्रमा फुटबलको भूमिका धेरै देशले बलियो जातीय, भाषिक वा क्षेत्रीय विच्छेदहरू देखाउँछन्, जसले तनाव र प्रत्यक्ष हिंसा पनि निम्त्याउन सक्छ । यसले आर्थिक विकासका लागि स्पष्ट रूपमा हानिकारक परिणामहरू निम्त्याउँछ (एअस्टेर्ली अन्ड लेवीने १९९९) । त्यस्ता विभेद हटाउन र कार्यात्मक आधुनिक राज्यलाई सुदृढ गर्न धेरै देशले तथाकथित राष्ट्र निर्माण नीतिहरू अपनाएका हुन्छन् जसमा नागरिकहरूले आफूलाई आफ्नो विशिष्ट समूहको सट्टा समग्र राष्ट्रको अंशका रूपमा हेरेर साझा पहिचान निर्माण गरेका हुन्छन् । तैपनि राष्ट्र निर्माणका केही औजारलाई राज्यको पर्याप्त क्षमता चाहिन्छ, जस्तै सामूहिक विद्यालय वा ठूलो पूर्वाधार लगानी । यसले पहिलो स्थानमा राम्रोसँग काम गर्ने राज्य नभएका देशहरूमा चुनौती खडा गर्छ । अन्य ‘नरम’, विशुद्ध प्रतीकात्मक औजारहरू, जस्तै राष्ट्रिय झण्डा वा गानले ‘सामान्य राष्ट्रवाद’ (बिलिग १९९५) लाई प्रतिनिधित्व गर्छ जुन पर्याप्त रूपमा बलियो पूर्व–अवस्थित राष्ट्रिय पहिचानको अभावमा प्रभावकारी हुन सक्दैन । यी चरम सीमाहरूका बीचमा एक देशका नागरिकले उनीहरूबीच सामूहिक रूपमा बाँडफाँट गरेको अनुभवहरू छन् । उदाहरणका लागि प्रमुख राष्ट्रिय घटना र परिघटनाहरू वा मितिहरू। राष्ट्रहरू मौलिक रूपमा ‘कल्पना गरिएका समुदायहरू’ हुन् (एन्डरसन १९८३), ), र उच्च प्रतीकात्मक र भावनात्मक रूपमा चार्ज गरिएका अनुभवहरूले नागरिकहरूको दिमागमा राष्ट्रिय समुदायको छविलाई अझ जीवन्त बनाउन मद्दत गर्न सक्छ । राष्ट्र, राष्ट्रियता र कुनै पनि मुलुकका जातजातिका माझमा राष्ट्रियतालाई बाँधेर राख्न खेलको ठूलो महत्त्व हुने गरेको छ र यसले राष्ट्रको आर्थिक पाटोलाई पनि ठूलो टेवा दिएको हुन्छ । लेखक विभिन्न कलेजमा अर्थशास्त्र अध्यापन गर्छन् ।