दिदी, मेरो पीडा छाउ र छाउगोठमा मात्र छैन । म त बलात्कृत पनि भएँ । तर, म न्याय कहिले पाउँछु भनेर कुर्दै छु, किनकि मभन्दा अगाडिदेखि निर्मला पन्त दिदी न्यायको पर्खाइमा हुनुहुन्छ ।
कालोपत्रे सडक, तीन तलासम्मका पक्की घरहरू, विद्युत्, चौबिसै घण्टा खानेपानी प्रायः यी सुविधा सहरी क्षेत्रमा पाइन्छ । बिपी राजमार्गबाट सवारीसाधनमा बढीमा सात मिनेटमा नै पुगिने राताटारले यतिखेर यी सबै सुविधा भएको स्थानको पहिचान बनाएको छ । गोलन्जोर गाउँपालिका–७ को राताटार सात वर्षअघिसम्म भत्किएका घर र अस्थायी टहरोले कुरूप थियो । यतिखेर त्यही राताटार रङ्गीन भएको छ । “अहिले त स्वर्ग झैँ भएको छ,” स्थानीय कृष्णबहादुर राईले प्रतिक्रिया व्यक्त गर्नुभयो । “यस्तो होला भन्ने त कल्पना पनि गरिएको थिएन,” उहाँले भन्नुभयो, “पिच सडक गाउँमै आउला भन्ने लागेकै थिएन । भूकम्पपछिको पुनर्निर्माणबाट पक्की संरचना बनेपछि राताटार गाउँको मुहार नै फेरिएको छ ।”
संयुक्त राज्य अमेरिका (यूएसए) विश्वको एक ठूलो, शक्तिशाली, विकसित र धनी राष्ट्र हो । करीब वर्षको एकपटक म यूएसएको भ्रमण गर्ने गर्छु । भ्रमणको उद्देश्य विशेषगरेर परिवारसँगको भेटघाटका लागि हुन्छ । यसपालिको भ्रमणमा मेरो बसाइ बोस्टनमा रह्यो ।
मेरो नातिको नाम आदि हो । म उसलाई विद्यालय लैजाने र ल्याउने गर्छु । विद्यालयको नजिकै कार मर्मत गर्ने व्यापारिक केन्द्र छ । उक्त केन्द्रमा धेरै मान्छे कार्यरत छन् । तीमध्ये एकजना कामदार बिहान बेलुका आदिलाई भेट्न चाहन्छ । त्यस्तैगरेर आदि पनि उसलाई भेट्न चाहन्छ । आदि उसलाई बिग जर्ज भन्ने गर्छ । जब आदिले उसलाई देख्छ मेरो साथ छोडेर उसलाई भेट्न दौडेर पुग्छ । दुवै अत्यन्त खुशी हुन्छन् । एकअर्काले फिस्ट बम्प गरेर हात मिलाउँछन् । विद्यालयबाट घर फर्कंदा आदि उसलाई भेट्न अत्यन्त उत्साहित हुन्छ । यसको कारण उसले आदिलाई क्यान्डी वा आइसक्रिम दिने गर्छ ।
तर, यो संयोग मात्र हो । ऊ सधंै आफ्नो काममा व्यस्त हुन्छ । जे होस् आदि र बिग जर्ज एकअर्काका मिल्ने साथीका रूपमा परिचित छन् । कहिलेकाहीँ बाटोमा जमैका प्लेनमा अवस्थित बोस्टन हाइ स्कूलअगाडिको खेल मैदानमा खेल्ने गर्छ । खेल मैदानमा अरू बच्चाबच्ची पनि हुन्छन् । त्यसैले आदि कहिलेकाहीँ त्यहाँ गएर खेल्न चाहन्छ । जे चाहन्छ, उसको इच्छा पुर्याउनु मेरो कर्तव्य हो । यसै सिलसिलामा अमेरिकी समाजको नजिकबाट अध्ययन गर्नेभन्दा पनि बाटोमा आउँदा जाँदाका दृश्यहरूको अवलोकन गर्ने मौका पाएँ जसको केही अंश तलका हरफमा प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरेको छु ।
धनी मुलुकहरूमा धनी र गरीबको संसार नै फरक हुँदो रहेछ । गरीबहरू मगन्ते हुँदा रहेछन् भने धनीहरूको गल्फ क्लब, आफ्नै हवाईजहाज, याच आदि हुनेरहेछन् । सीमित आम्दानीमा निर्भर रहने मानिसहरूका लागि भने यी सबै सपना मात्र हुन् । खानकै लागि रेन्टुराँमा माग्न जानेको संख्या पनि अमेरिकामा प्रशस्त रहेछ ।
नातिको विद्यालयपछाडि एउटा चारओटा सटर भएको घर देखिन्छ । मानिसहरू कार सवारमा कुकुर लिएर आउने जाने गरेको दैनिक रूपले देखिरहन्थेँ । किन कुकुर त्यहाँ ल्याइन्छ लगिन्छ के हो त्यसको उद्देश्यको आदिबारेमा म अनभिज्ञ थिएँ । म जस्तै बच्चा विद्यालयमा लैजाने ल्याउने एक जना भलाद्मीसँग मैले प्रश्न गरेँ, उनले जवाफ दिए, यो घरमा कुकुरको रेखदेख गरिन्छ । अनि मलाई जानकारी भयो मानिसहरू काममा जानका लागि कुकुर रेखदेखका लागि पैसा तिरेर त्यहाँ ल्याउने लैजाने गर्दा रहेछन् । कुकुर हेर्नका लागि यो भवन भाडामा लिइएको रहेछ । कारमा कुकुर सवार गरेर ल्याउने मानिसहरूका लागि पर्याप्त पार्किङ नभएका कारण उनीहरू पालो पर्खेर बसिरहेका हुन्छन् । उनीहरू कुकुर हेर्ने मानिसलाई जिम्मा लगाउँछन् र आआफ्नो बाटो लाग्छन् । त्यस्तैगरेर तिनै मानिस बेलुका कुकुर लिन आउने गर्छन् । विद्यालयबाट नाति लिएर घर फर्कंदा बाटोको दायाँबायाँमा रहेको खाली चौरमा कुकुर लिएर वरिपरि बस्तीका धनी मानिसहरू कुकुरसँग भकुन्डो खेलेर रमाइरहेका हुन्छन् । अमेरिकाका सापेक्षित धनी मानिसहरूको यो एक प्रकारको जीवनशैली रहेछ भन्ने कुराको अनुमान लगाउन सकिन्छ । अझ धनाढ्य परिवार वा मानिसहरूको साथमा कुकुर त नहुने कुरै भएन । उनीहरूको जीवनशैली र रहनसहनका बारेमा कल्पनासम्म पनि गर्न सकिँदैन । नेपालमा पनि कुकुरका शौखिनहरू छन् तर यसरी कुकुरको हेरचाह गर्ने प्रवृत्ति भने छैन । बूढो भएपछि छाडिदिने र सार्वजनिक ठाउँमा कुकुरलाई डुलाउने बानी नेपालमा छ ।
धनी मुलुकहरूमा धनी र गरीबको संसार नै फरक हुँदो रहेछ । गरीबहरू मगन्ते हुँदा रहेछन् भने धनीहरूको गल्फ क्लब हुँदो रहेछ जहाँ धनाढ्यहरू खेल्ने गर्छन् । धनीहरूको आफ्नै हवाईजहाज, याच आदि छन् जसबाट उनीहरू यात्रा गरिरहेका हुन्छन् । तर, सीमित आम्दानीमा निर्भर रहने मानिसहरूका लागि भने यी सबै सपना मात्र हुन् । खानकै लागि रेन्टुराँमा माग्न जानेको संख्या पनि अमेरिकामा प्रशस्त रहेछ ।
नेपालजस्तो निर्धन मुलुकमा मानिसहरूको जीविकोपार्जनका लागि अवसरहरू सीमित हुन्छन् । मानिसहरूले गरिखाने ठाउँहरू जस्तै जग्गाजमीन, रोजगार आदिको अभाव हुन्छ । अर्थात् धेरै मानिस बेरोजगार हुन्छन् । फलस्वरूप मानिसहरूको जीविकोपार्जन मागेर हुने गर्छ । अधिकांश निर्धन मुलुकहरूमा गरीबी हुने हुनाले केही मानिस मागेर निर्वाह गरिरहेका हुन्छन् । सडकका दायाँबायाँका किनारहरू, सडक क्रसिङका ठाउँहरू, धार्मिक स्थलहरूमा गरीब र असहाय मानिसहरूको जीविकोपार्जन मागेर नै हुने गर्छ । यसो हुनुको कारण सबै मानिसहरूका लागि सामाजिक सुरक्षा भत्ता आदिको अभाव रहेको हुन्छ । तर, विकसित मुलुकहरूमा सामाजिक सुरक्षामा अधिकांश नागरिकलाई समेट्ने गरी प्रवाह गरिएको हुन्छ । तैपनि यसले सबै नागरिकलाई नसमेट्ने रहेछ क्यार । समेट्ने भए त सडकमा मगन्तेहरू नदेखिनुपर्ने हो ।
मेरो दैनिकीको क्रममा फुटपाथको कुनै एक कुनामा एक जना वृद्धा उभिएकी थिइन् । उनको नजिकबाट जाने आउने मानिसहरूको लावालस्कर नै थियो । सबैसँग पैसा मागिरहेकी थिइन् । जब म उनको नजिक पुगें उनले मसँग पनि एक कप कफी खानका लागि पैसा मागेकी थिइन् । तर, मसँग पैसा थिएन । अर्को कुनै दिन म केही आवश्यक सामान किनमेल गर्न जमइका प्लेनबाट रक्सबरीतर्फ गाडीमा गइरहेको थिएँ । जमइका प्लेन र रक्सबरीको बीचमा धेरै चौबाटा छन् । यसमध्ये कुनै एउटा चौबाटोमा म चढेको सवारीलगायत सबै त्यसतर्फ जाने सवारीसाधन रोकिएका थिए । बाटोमा ट्राफिक जाम थियो । दुईतीन जना काम गर्ने उमेरका मानिस प्रत्येक सवारीसाधनका शिशाका झ्याल–झ्यालबाट पैसा मागिरहेका थिए ।
कुनै एउटा कामको सिलसिलामा म क्यालिफोर्नियाको लस एन्जलस पुगेको थिएँ । त्यहाँ पनि घरविहीन मानिसहरू पर्याप्त हुँदा रहेछन् । यस प्रकारका मानिसहरूको छहारी आकाश नै रहेछ । मानिसहरू फुटपाथका रूखका फेदहरूमा खाने, बस्ने र सुत्ने दृश्यहरू देख्ने मौका पाएँ । सान्तमोनिकाको कुनै एउटा रूखको फेदमा खाना पकाउने, खाने र सुत्ने मानिसहरूको एउटा समूह नै देख्न सकिन्छ । यो अमेरिकाको एउटा शहरको मात्र दृश्य होइन । यस प्रकारका दृश्यहरू जुनसुकै शहरहरूमा पाउन वा देख्न सकिन्छ । यसको तात्पर्य के हो भने विश्वको धनाढ्य देश जहाँ सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था छ त्यहाँ पनि माग्ने र घरबारविहीन मानिसहरू पर्याप्त मात्रामा हुँदा रहेछन् । यस प्रकारका मानिसहरू अमेरिकामा हुन्छन् भन्ने कुरा मेरो मस्तिष्कमा थिएन । कल्पना थियो, अमेरिका सबैका लागि स्वर्ग हो । सबै मानिस धनी र घरबारयुक्त हुन्छन् भन्ने कल्पना झूटो सबित हुन पुग्यो । तर, कर्ममा दत्तचित्त भएर लागेकाहरू भने प्राय: सबै धनी नै हुने रहेछन् ।
लेखक अर्थशास्त्री हुन् ।
अहिले संघीय राज्य प्रणालीअन्तर्गत दोस्रोपटक स्थानीय निकायहरूको आम चुनाव हुँदै छ । लोकतन्त्र, प्रजातन्त्रको दीगोपनका लागि यस्तो आवधिक निर्वाचन समयमै हुनु शुभ लक्षण पनि हो । दलीय राजनीतिमा कुनै दल विशेषले मात्र जित्नुपर्छ भन्ने मानसिकता राख्नु पक्कै पनि राम्रो मानिँदैन । कुन दल विशेष र उम्मेदवारलाई जिताउने भनेको मतदाताको कुरा हो । अहिले आममतदाता यसबारेमा धेरै चनाखा पनि भइसकेका छन् । यसै चुनावी रापका साथ विभिन्न दल र उम्मेदवार बनेका विभिन्न प्रत्याशीले राजधानीलाई यतिखेर स्वर्गै बनाउँछौं पनि भन्न थालेका छन् । सपना देखाउनेहरूका कहिल्यै विपना हुन नसकेका अनेकौं सपना पनि विगतमा हेरिएकै हुन् । त्यो जगजाहेरै छ । उदाहरणका लागि फोहोर मात्र थुप्रिरहने र त्यसको समस्या कहिल्यै समाधान हुन नसक्ने यो राजधानीलाई चुनावी मातको राप चढेका बेला स्वर्ग बनाउने कुरा एकातिर होला तर राजधानीभित्र कुनै दुई चारओटा स्वस्थ र सफापुग्घर देखिने सुलभ एवम् निःशुल्क शौचालय (अपांगमैत्री र महिलामैत्रीसमेत) मात्रको पनि व्यवस्था गरेर कुनै उम्मेदवारले देखाउन सके त्यो ठूलै उपलब्धि हुनेछ ।
अहिलेको सदर टुँडीखेल नहुँदो हो त राजधानीवासीका लागि सास फेर्न पनि सकस हुँदो हो । तै पहिलेका शासकहरूले बेलैमा बुद्धि पुर्याएछन् र सैनिक प्रयोजनै सही त्यसका कारण अहिले त्यति भए पनि राजधानीमा एउटा खुला स्थान पनि छ भन्ने उदाहरण दिन सजिलो परेको छ ।
अहिले कतिपयले राजधानी शहरलाई खुला, वातावरणमैत्री र सार्वजनिक बगैंचायुक्त बनाउँछौं भनेर चुनावी सपना बाँडेका देखिन्छन् । यो पक्कै पनि नराम्रो कुरा होइन । ठाउँठाउँ हरियाली र पार्कहरू, खेल मैदानलगायत बाल उद्यानहरूको उपस्थिति एवम् खेल्ने रमाउने र वयोवृद्धहरू टहल गर्ने स्थानहरू होस् वा युवा जोडीहरू एकछिन एकान्तमा प्रकृतिसित रमाउने स्थानहरूको उपलब्धता नै किन नहोस् ती अंगको उपस्थिति कुनै पनि शहरमा हुनुले शहरकै सौन्दर्यमा योगदान गरिरहेका हुन्छन् । राजधानीमा यस्तो हरियाली थपिए त्यसले यहाँको कार्बन उत्सर्जनलाई शोषण गरेर वातावरण नै सुन्दर बनाउने कामसमेत गरेको हुन्छ । तर, के ती सबै गर्न यहाँ पर्याप्त खुला स्थान बाँकी रहेको छ ?
कचौरा आकारको भूगोल भएको करीब ६ सय २० वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफल भएको यो राजधानी शहर काठमाडौं उपत्यकामा भएका समथर भूभागमा सिमेन्टका जंगल उमारिएका छन् । अनियन्त्रित शहरीकरणका कारण राजधानीमा एकआने र अढाइआने घर निर्माणबाट अब योे खाल्डोको समथर भूभाग कतै बाँकी छैनन् । अहिले काठमाडौं उपत्यका वरिपरि हेर्ने हो भने पाखाभित्ताका वनजंगल पनि घडेरी हुन थालेका छन् । सम्भवतः अब वरिपरि बचेका निजी वनहरू पनि यस्तै घडेरीकरणका कारण उपत्यकामा खुला ठाउँ भनेको सिला खोज्नुपर्ने अवस्था आइसकेको छ । देख्न सकिन्छ, वरिपरि हालसम्म पनि सुरक्षितै रहेका हरियाली डाँडाकाँडाहरू पनि जग्गा प्लटिङले ताछिन थालेका छन् । अब त्यसरी नै बाँकी डाँडाहरू पनि ताछिने हो र त्यो क्रम रोकिएन भने आगत दिनमा राजधानीले अलिअलि भए पनि स्वच्छ वायु ग्रहण गर्ने अवसर सबै गुमाउला ।
सरकारैपिच्छे नीतिहरू फेरिने र एकले आरम्भ गरेको कुनै राम्रो नीतिलाई अर्को सरकार आउनेबित्तिकै खारेज गर्ने, फरक वैचारिकता भएका दलहरूले त एकअर्काको कार्यक्रमलाई नै नसहने मनोवृत्ति देखिनेजस्ता कारणले पनि राजधानी शहर सिमेन्टको जंगलमा परिणत हुन बल पुगेको हो । अब पनि राजधानीमै यसरी शहरीकरण र त्यो पनि अति भद्रगोल तरीकाले भइरहने हो भने संसारको सबैभन्दा अव्यवस्थित र प्रदूषित शहर पक्कै बन्नेछ । गतवर्षको चैततिर विश्वकै पहिलो नम्बरमा पुग्नेगरी काठमाडौं उपत्यकामा वायुप्रदूषण देखिएकै हो, जुन १ हप्तासम्मै रह्यो । पाठशालाहरू ४ दिनका लागि बन्द गरिएका थिए । त्यसबेला हप्ताभरि करीब ४ सय आईएक्यूभन्दा माथिकै वायुप्रदूषण रह्यो । हालको अव्यवस्थित शहरीकरणलाई व्यवस्थित गर्ने समय भने घर्किसकेको छ । कतै थोरै खुला स्थान भेटिए, देखिए वा नदीकिनारलाई समेत भूमाफियाका जालोले लालपुर्जा बनाउने क्रम नरोकिएको देखिएको हुँदा अब राजधानीभित्र कुनै उम्मेदवारले खुला स्थान बनाउँछु र त्यहाँ थरीथरीका सार्वजनिक उद्यानहरू बनाउँछु भन्नु कोरा सपना मात्र हो । बरु हिम्मत भए तिनले त्यस खाले सार्वजनिक जग्गाहरू पुनः सरकारका नाममा ल्याउने सपना चाहिँ देख्दा राम्रो हुन्छ ।
राजधानीको अस्तव्यस्त बसोवासको स्थिति र पर्यावरणीय असन्तुलन कुनै पनि नेतृत्वका लागि सदावहार चुनौती त हुँदै हो । यसको सामना गर्न कुनै एकल नेता वा दल वा कुनै एकल मन्त्रालयबाट मात्र सम्भव छैन । त्यसका लागि दीर्घकालीन रूपको नीतिगत र कार्यगत राष्ट्रिय एकबद्धताको खाँचो छ ।
अहिले यो खाल्डोभित्र कतै पनि खुला स्थान छैनन् । भएका पनि मासिएका छन् । खुला भनेको त्यही एउटा सदर टुँडीखेल, खुमलटारको सरकारी जग्गा, भक्तपुर सल्लाघारीनिरको नेपाल ट्रस्टको खाली चउर, जहाँ उखेलिएका ट्रली बसका पोलहरू छन्, मात्र देखिन्छन् । ती पनि विभिन्न विकासे बहानामा क्रमशः साँघुरिँदै गएका छन् । खोलानालाको त के कुरा ? ती अचेल घरमुनि पस्न थालेका छन् । हेर्दाहेर्दै यो उपत्यकाभित्र बग्ने फाँटिलो वाग्मती, धोबीखोला, टुकुचा, विष्णुमती, मनोहरा, हनुमन्ते, नख्खु, गोदावरीेहरू सबै नालामा परिणत भएका छन् । तिनको आयतन पहिले कस्तो थियो भन्ने कुरा २१ सालको नापी नक्शा पल्टाएर हेरे थाहा नहुने होइन । बेलैमा तिनका कोरिडरलाई साँघुरिन नदिन भने सबै सरकार चुकेकै हुन् । तिनका दुवै किनारलाई सडक बाटोले बेलैमा घेरेर दायाँबायाँ हरियालीकरण गर्ने काम धेरै पहिल्यै गर्न सकिन्थ्यो । उसो त चक्रपथमा कुनै समयको २५ मीटरको ग्रीनबेल्टको नीति अब ऐतिहासिक भइसक्यो । काठमाडौं भक्तपुरको सडक खण्ड (अरनिको राजमार्ग, ट्रली बसमार्ग) मा कुनै बेला दोहोरै लाइनमा रूखहरू थिए । ती सब कहाँ गए ?
साँच्चै भन्ने हो भने अहिलेको सदर टुँडीखेल नहुँदो हो त राजधानीवासीका लागि सास फेर्न पनि सकस हुँदो हो । तै पहिलेका शासकहरूले बेलैमा बुद्धि पुर्याएछन् र सैनिक प्रयोजनै सही त्यसका कारण अहिले त्यति भए पनि राजधानीमा एउटा खुला स्थान पनि छ भन्ने उदाहरण दिन सजिलो परेको छ । यतिखेर काठमाडौं खाल्डावासीका लागि सार्वजनिक खुला स्थानमा गएर केहीबेर सुस्ताउन पनि सकस मात्र होइन त्यस्तो कुनै स्थानै छैन भने पनि हुन्छ । एक त साँघुरा सडक, त्यसमाथि फुटपाथको अभाव, भएकामा पनि नांगले, डाले र कुम्ले व्यापारीहरूको कब्जाका कारण सडकमा कसरी खुला स्थानको आनन्द लिने ? शहरमा बाक्लिएको बस्ती र जनसंख्याको चापले गर्दा बसाइको सकस त यसै पनि हुँदै हो तथापि कुनै खुला र सार्वजनिक बगैंचा, चउर, पार्कको व्यवस्था भइदिएको भए पक्कै पनि बालबच्चा, ज्येष्ठ नागरिकलाई एकछिन आराम गर्न सहज हुन्थ्यो । अब त्यसका सपनाहरू अहिले चुनावी मातका बेला मात्र आउन थालेको छ । त्यो आउनु नराम्रो होइन तर ती कसरी कार्यान्वयन हुन्छन् कल्पना मात्र गर्न सकिन्छ । बनिसकेका आवासीय संरचनाहरू भत्काएर पार्क निर्माण गर्ने दुःस्साहस पक्कै पनि कसैले पनि नगर्ला । तर, त्यसरी आम नागरिकमाथि नै थप पीडा दिएर भन्दा अब बाँकी रहेका वा बचेका कुनै क्षेत्रमा खुलाक्षेत्रको अवधारणा ल्याउन भने धेरै ढिला भइसकेको छ । त्यसको चाहिँ प्रयत्न गर्ने हो कि ?
प्रधान नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक हुन् ।
