सगरमाथाको नाम र उचाइ

समुद्री सतहदेखि नाप्दा हालसम्मको विश्वकै अग्लो हिम शिखर सगरमाथा हो । उक्त हिम शिखर सौभाग्यवश हामै्र देश नेपालमा रहेको छ । जुन हिमाल पर्वतारोहीमाझ सगरमाथा/एभरेस्ट भनी चिनिन्छ । अनादि कालदेखि सोही क्षेत्रमा बस्दै आएका स्थानीय बासिन्दाहरूले बोलाउने पुरानो नाम ‘चोमोलुङमा’ हो । पछि यो हिमाल अंग्रेजीमा ‘एभरेस्ट’ भयो भने नेपालीमा ‘सगरमाथा’ । हाल विदेशीमाझ ‘एभरेस्ट’ नाम र नेपालीका माझ ‘सगरमाथा’ नामले चिनिन थालेको छ । २०७२ मा नेपालमा गएको भूकम्पपछि काठमाडौं उपत्यकालगायत ठाउँमा केही सेन्टीमिटर भए पनि उचाइ बढेको पाइएपछि सगरमाथा हिमालको पनि उचाइ थपघट भएको हुन सक्छ भनी सगरमाथाको नयाँ उचाइ लिनुपर्ने माग उठ्यो । लगभग ३ वर्षअघि नेपाल सरकारले ‘सगरमाथा’को नयाँ उचाइ पत्ता लगाउन नापजाँचको काम गर्न तत्कालीन भूमि सुधार मन्त्रालय (हाल भूमि व्यवस्था मन्त्रालय) अन्तर्गत रहेको नापी विभागलाई कार्यादेश र जिम्मा दिएको थियो । तर, कोरोना महामारीलगायत अन्य कारणले गतवर्षको मङ्सिर २३ मा मात्रै सगरमाथाको नयाँ उचाइको घोषणा ग¥यो, नेपाल सरकार र चीन सरकारले संयुक्त रूपमा । त्यस घोषणाअनुसार सगरमाथाको नयाँ उचाइ ८ हजार ८ सय ४८ दशमलव ८६ सेन्टीमीटर कायम रहेको छ । त्यसअघि नेपाल सरकारले ८ हजार ८ सय ४८ मीटरलाई सगरमाथाको आधिकारिक उचाइ मान्दै आएको थियो भने, चीन सरकारले चाहिँ ८ हजार ८ सय ४४ दशलमव ४३ सेन्टीमीटर । अमेरिका, यूरोपका देशले चाहिँ सगरमाथाको उचाइ ८ हजार ८ सय ५० मीटर रहेको भन्दै आएका थिए ।   ‘एभरेस्ट’ र ‘सगरमाथा’ नाम राखिनुअघि सगरमाथाको नामहरू अनेक अड्कल गरिएका थिए । जस्तै ‘देवढुंगो’, ‘भैरवनाथ’, ‘गौरीशंकर’, ‘चरी लमेनी’, ‘मितीगुती’, ‘चापोलुङमा’, ‘थर्ड–पोल’, ‘द गडेस मदर अफ द अर्थ’, ‘मदर गडेस अफ द स्काई’, ‘झोमोलुङमा’, ‘धरतीकी देवी’, ‘चोमो काङकार’, ‘चोमो लुुङमो’, ‘पिक एक्स भी, ‘१५औं चुली’लगायत डेढ दर्जनभन्दा बढी नामहरू अड्कल गरिएका थिए । पछि गौरीशंकर, मेलुङत्सेलगायत अन्य हिमाल अलग्गै पत्ता लागेपछि सगरमाथाको नाम ‘गौरीशंकर’ होइन भन्ने पक्का भयो । अभैm पनि पर्वतारोही र सगरमाथालगायत हिमालबारे किताब लेख्ने, फिल्म बनाउने, डकुमेन्ट्री बनाउने, स्वदेशी तथा विदेशी लेखक, खोज तथा अनुसन्धानकर्ताहरू (धेरै जसो विदेशी लेखकहरूले) ले ‘चोमोलुङमा’ भनी लेखेको देखिन्छ । हुन पनि सन् १८५६ मा मात्रै बेलायती नागरिक जर्ज एभरेस्टको सम्मानमा ‘चोमोलुङमा’ को नयाँ नाम ‘माउन्ट एभरेस्ट’ राखिएको हो । भनिन्छ, त्यस बेला सर जर्ज एभरेस्ट आप्mनो सेवा अवधि सकेर बेलायतको इङल्यान्डमा ‘अवकाश जीवन’ बिताइरहेका थिए भने उनले सन् १८२३–१८४३ सम्म भारतको नाप–नक्सा विभाग (हेड अफ सर्वे) प्रमुख भएर काम गरेका थिए । त्यस्तै ‘चोमोलुङमा’को उचाइका सम्बन्धमा पनि शुरूशुरूमा एक रूपता थिएन । (अहिले पनि छैन) कहिले ८ हजार ८ सय ८८ मीटर, कहिले ८ हजार ८ सय ४० मीटर, कहिले ८ हजार ८ सय ५० मीटर, कहिले ८ हजार ८ सय ७२ मीटर, कहिले ८ हजार ८ सय ४४ दशमलव ४३ मीटर, कहिले ८ हजार ८ सय ४८ मीटर आदि भनी प्रचारमा ल्याइने गरिन्छ । यस्तो काम बढीजसो यूरोप महादेश र उत्तर अमेरिकी महादेशका पर्वतारोहीहरू र लेखकहरूले गर्ने गरेका छन् । जे होस्, अस्तिसम्म नेपालले मान्दै÷मान्यता दिँदै आएको उचाइ ८ हजार ८ सय ४८ मीटर जुन छ, त्यो सन् १९५४ मा सर्वे अफ इन्डियाले गरेको नापजाँचको आधारमा निकालिएको उचाइ थियो । स्मरणीय छ, चीनतर्फबाट सगरमाथा चढ्ने पर्वतारोहीहरूलाई चीन सरकारले प्रमाणपत्र दिँदा अझै पनि (पोहोरसम्म) ८ हजार ८ सय ४४ मीटरकै प्रमाणपत्र दिने गरेको थियो । जे भए तापनि यसपटक नेपाल र चीन दुवै देशको ‘भद्र सहमति’ ८ हजार ८ सय ४८ दशमलव ८६ मीटर सगरमाथाको नयाँ उचाइ कायम भएकाले अबका दिनमा चीन तर्फबाट सगरमाथाको आरोहण गर्ने आरोहीहरूलाई चीन सरकारले दिने प्रमाणपत्रमा ‘८ हजार ८ सय ४८ दशमलव ८६ मीटर’ नै कायम होला÷गर्ला भन्ने आशा गर्न सकिन्छ । स्मरणीय छ, गत मे को सिजनमा चीनले पनि आफ्नो तर्फबाट सगरमाथाको नापजाँच गरी सकेको छ । त्यसो त सर्वप्रथम सन् १८५२ मा सगरमाथाको उचाइ ८ हजार ४० मीटर मानिएको थियो भन्ने प्रसंग माथि नै उल्लेख भएको छ । पछि आएर व्यक्ति (पर्वतारोही तथा लेखकहरू) र देशैपिच्छे सगरमाथाको उचाइ मान्न थालियो भन्ने पनि उल्लेख गरिएको छ । जस्तो ‘वेस्टर म्यान’ भन्ने नक्सामा सगरमाथाको उचाइ ८ हजार ७२ मीटर लेखिएको छ भने, एक पे्रmन्च जोडीले लेखेको किताबमा सगमाथाको उचाइ ८ हजार ८ सय ४२ मीटर लेखिएको छ । यसरी सगरमाथा आरोहण गर्न मानवले प्रयास गरेको मिति सन् १९२१ लाई मान्दा लगभग ३३ वर्षपछि अर्थात् सन् १९५३ मे २९ मा बल्ल सगरमाथाको शिरमा मानव पाइला राख्न सफलता मिलेको थियो । स्मरणीय छ, त्यस वर्ष नेपालका तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा र न्यू जिल्यान्ड (तत्कालीन बेलायतको मातहत रहेको देश) का एडमन्ड पर्सिभल हिलारीले सगरमाथाको शिरमा प्रेथम पाइला राख्न सफल भएका थिए । हुन त त्यसअघि पनि सन् १९५१ मा सानो बेलायती पर्वतारोही टोली दार्जिलिङ, सन्दकफु (इलाम), ताप्लेजुङ, चैनपुर, दिङला (भोजपुर) तेङबोचे हुँदै नेपालतर्फबाट सगरमाथा चढ्न गएका थिए । तर, उनीहरूले पनि विगतका आरोही दलहरूले जस्तै सफलता पाउन सकेनन् । त्यस्तै फेरि सन् १९५२ मा अर्को एक स्वीस टोलीले पनि नेपालतर्फ बाटै एकै वर्षमा दुईपटक सगरमाथा आरोहण गर्ने प्रयास गरेका थिए । तर, उनीहरू वर्षात् अघिको प्रयासमा ८ हजार ५ सय ९५ मीटरसम्म र वर्षात्पछिको प्रयासमा ८ हजार १६ मीटरको उचाइसम्म पुग्न सफल भएका थिए । सम्भवतः सगरमाथा आरोहणको इतिहासमा त्यो उचाइसम्म पुग्ने पहिलो टोली त्यही स्वीस पर्वतारोहीहरू थिए ।  लेखक पर्यटन व्यवसायी हुन् ।